Abdülmelik'in Halife Olması (685)

Abdülmelik, babasının ölümünden sonra 685 yılında devlet başkanı oldu. 

​

Abdülmelik göreve geldiği sırada Emeviler büyük iç siyasi problemlerle karşı karşıyaydılar. Her şeyden önce Muaviye tarafından birleştirilmiş olan Müslüman topraklarının çoğu Emevilerin kontrolünde değildi. Zira Abdülmelik, babasından sadece Şam ve Mısır'ın yönetimini devralmıştı. Buna karşılık Hicaz ile Irak'ın büyük bir bölümü ile Horasan Abdullah b. Zübeyr'in kontrolünde bulunuyordu.  Diğer taraftan Kûfe başta olmak üzere Irak'ın bir kısmında ise Ehli Beyt adına hareket eden Muhtar es-Sekafi etkin durumdaydı. Ayrıca Irak başta olmak üzere ülkenin doğu bölgelerinin pek çoğunda Hariciler hüküm sürüyordu. Kısacası siyasi ahval neredeyse Hz. Osman'ın şehit edilmesinin ardından ortaya çıkan kaos dönemini hatırlatıyordu. Bütün bunlara ilave olarak Abdülmelik'in göreve gelmesinin ilk yıllarında Müslümanların kendi aralarında yaşadıkları problemlerden kendi hesabına faydalanmayı düşünen Bizans devleti, Arap topraklarına taciz saldırıları düzenliyordu. 

​

Yönetim anlayışı konusunda Muaviye'yi kendine örnek alan Abdülmelik, başlangıç aşamasında bilhassa ülkenin doğusundaki hadiselere müdahil olmayarak Abdullah b. Zübeyr ile Muhtar es-Sekafi arasında Irak hakimiyeti konusundaki hesaplaşmanın sonucunu beklemeye karar verdi. Bu çatışmada taraflardan biri galip gelse dahi, sonuçta büyük güç kaybına uğrayacağı için, her türlü sonuç Şam yönetiminin lehine olacaktı. 

​

Güney-Kuzey Arapları Mücadelesinin Kontrol Altına Alınması

Abdülmelik b. Mervan, halifelik makamına geçmesinin ardından öncelikli olarak babası zamanında iç barışı tehdit eden ve nihayet savaş sebebi olan Kaysi-Kelbi çekişmesini etkisiz hale getirmeye çalıştı. Zira onun halifeliğinin başlangıç yıllarında özellikle Suriye'de Kays-Kelb düşmanlığı en tehlikeli noktaya ulaşmıştı. 

​

Abdülmelik'in Irak'ta Kaysi asabiyetini kazanma misyonu Haccac b. Yusuf eliyle gerçekleştirilmiştir. Abdülmelik'in bu politikasının yansıması olarak Haccac Irak'ta devlet kademelerine genellikle Kaysileri getirmiş, Kays'ın alt kollarından olan kendi kabilesi Sakif'e mensup yakınlarım da ülkenin daha doğusundaki önemli noktalarda istihdam etmiştir. 

​

Haccac Irak bölge valiliği döneminde bilhassa Güneyli vali ve komutanları, Irak bürokrasisinden tamamen uzaklaştırmış, onların yerine Kaysi kadrolaşma gerçekleştirmiştir.

​

Muhtar Sekafi İsyanının Başlaması (685)

Taif’in en önemli kabilesi olan Sakif'e mensup olan Muhtar’ın babası, Hz. Ömer zamanında gerçekleştirilen ilk İran seferlerinde komutan olarak görev yapmış ve şehit düşmüştür.  

​

Emevilerin kuruluş yıllarında Kufe'ye yerleşen Muhtar, Hz. Hüseyin'in Kufe'ye gönderdiği Müslim b. Akil'in öldürülmesinden sonra onunla işbirliği yaptığı iddiasıyla tutuklandı. Halife Yezid nezdindeki girişimler sonucunda serbest bırakıldı.  Hapisten çıktıktan sonra Hz. Hüseyin'in intikamını alma iddiasıyla Kufe'den Hicaz'a hareket ederek memleketi Taif'e gitti. 

​

Bir yıl sonra Abdullah b. Zübeyr'in halifeliğini açıkladığını haber alınca Mekke'ye gelip ona biat etti. Şam ordusunun Mekke'yi kuşatması esnasında Abdullah b. Zübeyr'in yanında yer aldı. Yezid'in ölümüyle kaldırılan muhasaradan sonra İbn Zübeyr'e yaptığı siyasi ortaklık teklifine müspet cevap alamadığı için Mekke'yi terk edip tekrar Kufe'ye döndü.  Burada Hz. Ali'nin oğlu Muhammed b. Hanefiyye'nin kendisini emir tayin ettiğini ileri sürerek onun adına halka çağrıda bulunmaya başladı. 

​

Bu sırada kendisi gibi Ehli Beyt'in hakkını koruma iddiasında bulunan Tevvabun hareketi de faaliyete başlamıştı. Ancak Muhtar onların hareketine iştIrak etmedi. Üstelik Süleyman b. Surad'ın Ehli Beyt'in hakkını koruma hususunda yetkisiz, savaş konusunda da tecrübesiz bir kişi olduğu için insanların ölümlerine sebebiyet vereceğini ileri sürerek Kufelilerin de bu girişime katılmalarını engellemeye çalıştı. 

​

Muhtar es-Sekafi, politik mücadelesini Hz. Hüseyin'in intikamını alma üzerine kurmuştu. Onun teşebbüsüne Ehli Beyt önderleri şüphe ile yaklaşmış olmakla birlikte, Kufe'deki Hz. Ali taraftarları yoğun ilgi gösterdiler. Muhtar ile birlikte hareket edenlerin çoğunluğunu ise mevali denilen gayrı Arap topluluklar teşkil ediyordu. Dolayısıyla Muhtar'ın Kûfe'de başlattığı bu girişiminin İslam tarihinde mevalinin Araplara karşı gerçekleştirdiği ilk güç gösterisi olduğunu söylemek mümkündür. Muhtar'ın bu faaliyette mevali ile ortaklık yapması, kendilerini her zaman diğer etnik unsurlardan üstün gören Arapları oldukça rahatsız etmiş, şehirde onların şiddetli tepkisine sebep olmuştur.  Muhtar sebebiyle Kûfe'de Şiilik ile mevali arasında güçlü bir ittifak da meydana gelmiştir. Bu ilk ortaklık kısa sürede Araplar tarafından bastırılmış olmakla birlikte, gayrı Arap unsurlar bunun rövanşını Ebu Müslim'in gerçekleştirdiği Abbasi İhtilalinde Emevileri tamamen ortadan kaldırarak alacaklardır. 

​

Muhtar taraftarlarının üzerine Abdullah b. Zübeyr'in gönderdiği ilk birlikler başarısız oldu. Irak'ın en önemli merkezi olan Kûfe Muhtar es-Sekafi'nin kontrolüne geçti. Azerbaycan, Isfahan, Hemedan ve Musul'a valiler tayin etti. Bu şekilde Şam ve Mekke'den sonra Irak'ta da bağımsız bir siyasi hareket ortaya çıkmış oldu. 

​

Muhtar, Kufe'de kontrolü tamamen sağladıktan sonra, Hz. Hüseyin'in şehadetiyle doğrudan veya dolaylı ilgisi bulunanları cezalandırmaya başladı. Hz. Hüseyin'in Irak'taki katillerini ortadan kaldıran Muhtar, bundan sonra hadisenin asıl suçlusu olarak gördüğü Irak bölge valisi Ubeydullah b. Ziyad'ı cezalandırmaya karar verdi. Bu amaçla Yezid b. Enes komutasında bir orduyu Ubeydullah'ın üzerine gönderdi. Ancak gidenler Şamlılar karşısında mağlup olmaktan kurtulamadılar. Muhtar bunun üzerine daha büyük bir orduyu Ziyad'la savaşmaya gönderdi. Temmuz 686’da gerçekleşen savaşta Şam ordusu ağır bir yenilgiye uğradı. Çarpışmalarda Ubeydullah b. Ziyad başta olmak üzere komutanlarla birlikte pek çok Emevi taraftarı öldürüldü. Nehirde boğulanların sayısı ise çarpışmalar esnasında hayatını kaybedenlerden daha fazlaydı. Bu sonuçla birlikte Şam yönetiminin ülkenin doğusuyla irtibatı tamamen kesilmiş oldu. 

​

Hz. Hüseyin'in katillerinin cezalandırılması, ardından Muhammed b. Hanefiyye'nin kurtarılması, nihayetinde de Kerbela hadisesinin en önemli sorumlusu kabul edilen Ubeydullah b. Ziyad'ın öldürülmesi Irak'ta Muhtar'a büyük bir sempati ve güç kazandırdı. Ehli Beyt'in intikamını almak kadar Emevi devletini ortadan kaldırmak iddiası da yönetim muhalifi bütün grupların aktif bir şekilde onu desteklemelerine vesile oldu. Ancak bu gelişmeler hem Mekke halifesi Abdullah b. Zübeyr, hem de Şam'daki Emevi halifesi tarafından yakından takip ediliyordu. 

​

Emevilerin Irak'taki hakimiyetini tamamen ortadan kaldıran Muhtar es-Sekafi, Abdullah b. Zübeyr'e müracaat ederek Irak bölgesi yönetiminin kendisine bırakılması şartıyla onun Mekke'deki yönetimini tanıyacağını bildirdi. Fakat Abdullah b. Zübeyr, Muhtar'ın siyasi ortaklık teklifini reddetti. Üstelik onu kendi iktidarı için büyük bir tehlike görmesi sebebiyle kardeşi Mus'ab b. Zübeyr'i Muhtar ile mücadele etmesi için Basra'ya vali tayin etti. Mus'ab, Kufe'ye doğru harekete geçti. 

​

Elindeki kuvvetlerle direnemeyeceğini anlayan Muhtar, Kûfe kalesine çekildi. Dört ay süren muharasa sonunda dışarıdan yardım ümidi de kalmayınca yanında bulunan çok az kişiyle birlikte gerçekleştiği huruç hareketi esnasın da öldürüldü. (Nisan 687). Bu şekilde Hz. Hüseyin adına ortaya çıkan ve Emevi devletini tehdit edecek boyutlara ulaşan bir siyasi hareket sonlandırılmış, üstelik Hicaz-Irak siyasi bütünlüğü de yeniden sağlanmış oldu.[xvi]

Muhtar isyanının bastırılması Abdullah b. Zübeyr'in hakimiyetini yeniden temin etti. Ancak bu mücadeleden asıl kazançlı çıkan Şam halifesi Abdülmelik b. Mervan oldu. Zira Irak'ta gerçekleşen bu savaş sebebiyle bir taraftan önemli bir rakibi ortadan kalkmış, diğer taraftan da asıl hasmı olan Abdullah b. Zübeyr büyük bir güç kaybına uğramıştır. 

​

Muhtar es-Sekafi, Kufe'deki Hz. Ali taraftarlarım toplayarak Irak'ta bir siyasi hareket başlatmış, hareketine daha sonra dini bir renk katarak İslam tarihinde ilk defa Mehdilik fikrini öne sürenlerden olmuştur. Onun düşünceleri ölümünden sonra çeşitli isimler altında geliştirilerek Muhtariyye, Haşebiyye, Keysaniyye gibi mezheplerin görüşlerine temel teşkil etmiştir. 

​

Zübeyr’in Hilafetine Son Verilmesi (692)

Abdülmelik, beklediği şartların oluşmasından sonra ülkenin doğusuyla ilgilenmeye karar verdi. Hicaz'da Zübeyri hilafetinin ortadan kaldırabilmesi için öncelikli olarak Irak'ı kontrol altına alması gerekiyordu. Bu amaçla Muhtar es Sekafi'nin öldürülmesinden sonra bölgeyi ele geçiren Mus'ab b. Zübeyr'in üzerine gitme hazırlıklarım başlattı. Ordusunu doğuya sevk etmeden önce düşman komşusu Bizans ile ağır maddi şartlar taşıyan bir saldırmazlık anlaşması imzaladı. (690) 

​

Suriye ordusu 691 yılında ilk önce Cezire'ye geldi. Şamlıları karşılamak üzere yola çıkan Irak ordusu da konuşlanmış durumdaydı. Mus'ab b. Zübeyr'in komutanlığını yaptığı ordu sayı olarak daha fazlaydı. Bununla birlikte en değerli komutanları Haricilerle mücadele etmeleri sebebiyle onun yanında bulunmuyorlardı. Bu eksikliklere hiçbir zaman disiplin ve itaat kültürünü benimseyememiş, askeri ve siyasi sadakat göstermeyi becerememiş olan Iraklıların dağınıklığı da eklenince İbn Zübeyr'in zaafları ortaya çıktı. Üstelik daha yakın zamanda Muhtar isyanının bastırılması sırasında pek çok yakınlarının Mus'ab tarafından katledilmesine şahit olan Kufeliler, onun yanında Şamlılara karşı savaşmaya pek de istekli görünmüyorlardı. Bu eksiklikleri sebebiyle Mus'ab'ın başında bulunduğu Irak ordusu, Hz. Ali emrinde Sıffin'de Şamlılarla savaşan orduya benziyordu. 

​

Rakibinin bu zaaflarını tespit eden Abdülmelik b. Mervan, Iraklılarla gizlice irtibat kurarak bazı komutanları çeşitli vaatlerle kendi yanına çekmeye, en azından savaşta tarafsız kalmalarını sağlamaya çalıştı. Bu girişiminde önemli ölçüde başarılı oldu. Bazı komutanlar daha savaş başlamadan birlikleriyle birlikte Irak ordusunu terk ettiler. Karşılıklı olarak hazırlıklar tamamlandıktan sonra Şam ve Irak orduları çok şiddetli bir savaşa tutuştular… bazı komutanlar emirlerindeki askerlerle birlikte savaş meydanını terk ettiler. Ordunun komutanı Mus'ab b. Zübeyr yaranda kalan az sayıdaki askeriyle ümitsiz bir şekilde öldürülünceye kadar savaştı. (691) 

​

İbn Zübeyr'e karşı elde ettiği zafer sonucunda Irak'ta hakim duruma gelen Abdülmelik, doğruca Kufe'ye giderek burada halktan biat aldı. Kufe'nin Emevilerin kontrolüne geçmesi üzerine Irak'ın diğer bir merkezi Basra da Abdümelik’in yönetimine boyun eğdi. Daha önce Abdullah b. Zübeyr'e biat etmiş bulunan civar bölge idarecileri de Abdülmelik'e itaatlerini bildirdiler. Bu şekilde 691 yılı sonlarına doğru Hicaz istisna olmak üzere Suriye, Mısır ve Cezire'den sonra Irak Emevilerin kontrolüne geçti. (692) 

​

Irak'ta kontrolü tesis eden Abdülmelik, Abdullah b. Zübeyr'in hakimiyetine tamamen son vermek amacıyla büyük bir orduyu Hicaz'a gönderdi, şehri muhasara altına aldı. Bu şekilde Emevı orduları Yezid'ten sonra ikinci defa

Zaman geçtikçe Abdullah b. Zübeyr'e destek olanların sayısı azalmaya başladı. O kadar ki, en yakın taraftarları dahi kendisini terk ettiler. Şamlılara teslim olanlar arasında oğulları Hamza ve Ubeyd de bulunuyordu. Yaklaşık yedi ay devam eden muhasaranın sonunda Abdullah b. Zübeyr yanında kalan az sayıdaki taraftarıyla ümitsiz bir şekilde Emevi ordusuna karşı huruç hareketi başlatarak öldürülünceye kadar savaştı. (1 Ekim 692). Bu şekilde Abdullah b. Zübeyr'in Hicaz'da yaklaşık 10 yıl süren halifeliği (683-692) sona ermiş oldu. 

​

İbn Zübeyr hareketinin sonlandırılması Abdülmelik için ülkede yeniden siyasi birliğin sağlanması anlamına geliyordu.

​