Müslümanların Tarihi
Siyasi Birlik ve Fetihler (698-715)
Prof. Dr. Adem Apak'ın Ana Hatlarıyla İslam Tarihi-3 (Ensar:2016)
kitabından kısaltılarak alınmıştır.
Abdülmelik Döneminin Sonu
Fetihlerin Yeniden Başlaması
Muaviye zamanında uzak beldeler fethedilmiş, Emevilerin idaresine boyun eğen bölge halkları Muaviye'nin vefatından sonraki hadiseleri fırsat bilerek itaatten vazgeçip bağımsız davranmaya başlamışlardı. Abdülmelik'in siyasi rakiplerini ortadan kaldırmasından sonraki görevi, geçmişte Emevi hakimiyetine boyun eğmiş olan bölgeleri yeniden itaat altına almak, devletin sınırlarını en azından Muaviye dönemindeki noktasına ulaştırmaktı. Bu doğrultuda seferler başlatıldı.
Kurumsallaşma Faaliyetleri
Muaviye'den sonra Emeviler devletini gerçek anlamda kuran ve siyasi birliğini temin eden Abdülmelik, 21 yıl süren iktidarının büyük bir kısmını ülke bütünlüğünün yeniden sağlanması, meydana gelen çok sayıdaki siyasi, dini nitelikli isyanların bastırılması ve bunlardan fırsat buldukça da fetih hareketlerinin düzenlenmesiyle tamamladı.
Onun döneminin öne çıkan diğer bir özelliği ise Muaviye'nin başlatmış olduğu kurumlaşma faaliyetlerinin daha da geliştirilmesidir. Bu noktada Abdülmelik'in getirdiği önemli yenilikler Emevi devleti adına para basılması, o döneme kadar bölgesel dillerde tutulmuş olan divan kayıtlarının Arapçaya çevrilmesi, ülkede nüfus sayımının yapılması, vergi sisteminin yeniden tanzim edilmesi, posta teşkilatına canlılık kazandırılması, Kubbetü's Sahra gibi anıt eserlerin inşa edilmesi, Kur'anı Kerim'in noktalanması ve harekelenmesidir. Bu adımlar aynı zamanda Emeviler döneminde devletin kurumsal kimliğinin İslamileştirilmesiyle birlikte Araplaştırılmasını da temin etmiştir.
Para reformu ve divan kayıtlarının standart hale getirilmesi Abdülmelik'in getirdiği yenilikler arasında siyasi ve ekonomik anlamda en öne çıkan uygulamalardır. Bu yeniliklerin ortak özelliği ise devletin tam bağımsızlığının ve yönetimin Arap niteliğinin bariz hale getirilmesidir.
Gerçekleştirilen reformların ilk adımı çeşitli eyaletlerde kullanılan dile göre tutulan maliye divan defterlerinin Arapçaya çevrilmesi oldu. İran'da Farsça olarak tutulan defterler, Şam'da Rumca defterler Arapçaya çevrilmiştir. Bunun tabii sonucu olarak da divanlarda çalışan memurlar zamanla Araplardan seçilmeye başlanmıştır. [v]
Abdülmelik'in gerçekleştirdiği diğer bir faaliyet ise 696 yılında ilk resmi dinar ve dirhem bastırması oldu. Müslümanlar daha önceleri Bizans ve Acem paralarını kullanıyorlardı.
Genel Değerlendirme
Abdülmelik Emevi devletinin en büyük hükümdarlarından kabul edilir. Emeviler devleti yeniden Muaviye dönemindeki güçlü konumuna kavuşmuştur. Bu nedenle Abdülmelik pek çok tarihçi tarafından Şam Emevileri Devleti'nin Muaviye'den sonraki ikinci kurucusu olarak kabul edilir. Abdülmelik'in hazırladığı olumlu şartlar yeni fetihlerin gerçekleştirilmesine ve İslam coğrafyasının daha da genişlemesine zemin hazırlamıştır ki, bunun meyveleri oğlu Velid döneminde toplanmıştır.
Prof. Dr. İhsan Süreyya Sırma'nın Emevîler Dönemi. (Beyan: 2010) kitabından kısaltılarak alınmıştır.
Velid Döneminin Genel Değerlendirmesi
Babası Abdülmelik’ten sonra İslâm Devlet Başkanlığını işgal eden Velid in en bariz vasfı, onun cehaletiydi. Hatta bu özelliğinden dolayı, babası Abdülmelik onu veliahd tayin etmede tereddüt geçirmişti. Dillere destan olan cehline rağmen, ulemaya imkânlar tamdı; onlara saygı gösterdi.
Fakirler için fon koyup, onların çocuklarının yetişmeleri, eğitilmeleriyle ilgilendi. Fakirler konusunda yaptığı müsbet işlerden bir tanesi de onların ihtiyaçlarını temin ederek, dilenmelerini yasaklamasıydı. Amâ ve muhtaçların ihtiyaçlarını görmeleri için ayrıca ücretli görevliler tayin etmesi, ruh hastalarıyla ilgilenmesi, Velid’in güzel faaliyetlerindendir.
İlk defa devletinde hastane ve aşevi yaptıran halife de Velid’tir.
Prof. Dr. Adem Apak'ın Ana Hatlarıyla İslam Tarihi-3 (Ensar:2016)
kitabından kısaltılarak alınmıştır.
Büyük Fetih Hareketlerinin Zirvesi: Velid b. Abdülmelik (705-715)
Dönemi ve Yönetimi
Abdülmelik'in 705 yılında ölümünden sonra oğlu Velid halife oldu. Babasından siyası istikrarını sağlamış güçlü bir yönetim ve büyümeye hazır bir devlet devraldı.
Velid, yönetimde babasının siyaset anlayışını aynen devam ettirmiştir. Daha önce tayin edilmiş bulunan vali ve komutanları vazifelerinde tutmuş, yeni idarecileri de yine babasının bürokratlarıyla gerçekleştirdiği istişarelere dayalı olarak tespit etmiştir. Ülkenin siyasi gidişatını derinden etkileyen Yemeniler ve Kaysiler [Kuzeyli ve Güneyli Araplar] arasındaki hassas dengeyi korumak için özen göstermiştir. Babası Abdülmelik'in yönetimlerindeki tek farklılık ise ağırlığın iç politikadan dış politikaya verilmesidir. Bu dönemde gerek doğu gerekse batıda gerçekleşen seferler Müslümanları meşgul ettiği için, Arap kabileleri kendi aralarında iç çatışma ve asabiyet kavgalarına girişmeye pek fırsat bulamamışlardır.
İslam’ın 2. Büyük Fetih Dalgası
Abdülmelik zamanında dahilde temin edilen birlik sebebiyle Velid'in devlet başkanlığı sürecinde İslam tarihinin en etkileyici fetihlerine şahit olunmuştur. Nitekim onun döneminin tebarüz eden şahsiyetleri Türkistan fatihi Kuteybe b. Müslim, Sind fatihi Muhammed b. Kasım, Ermeniyye ve Anadolu fetihleri komutam Mesleme b. Abdülmelik ile İspanya fatihleri Musa b. Nusayr ile Tarik b. Ziyad olmuştur. Bu komutanların faaliyetleri sonucunda ülkenin sınırları Türkistan'dan Fransa içlerine kadar ulaşmıştır. Bundan dolayı Emeviler devletinin zirve dönemi olarak Velid'in halifeliği gösterilir.
Velid b. Abdülmelik döneminde gerçekleştirilen fetihleri Hz. Ömer'in halifeliği zamanındaki yoğun askeri seferlerle kıyaslamak mümkündür. Gerçekten de Emevilerin en parlak döneminde gerçekleşen bu fetihler sadece İslam ve Arap tarihi için değil, dünya tarihi açısından da önemli hadiseler olarak kabul edilmiştir.
İmar Faaliyetleri
Fetihler sebebiyle güçlenen ve zenginleşen devlette yoğun imar faaliyetleri ve sosyal projeler uygulamaya geçirilmiştir. Dımaşk'teki meşhur Emevi Camii onun döneminde yeniden inşa edilmiştir. Bu cami mimari özellikleri ve süslemeleri ile Emevi devri İslam mimarisinin günümüze kadar ulaşabilen en ihtişamlı örneğini teşkil eder. İslam aleminin en kutsal yapılarından biri kabul edilen Kudüs'teki Mescidi Aksa da Velid zamanında inşa edilmiştir. Pek çok yeni yol açılmış, su kuyuları hizmete sunulmuş, hastahaneler inşa edilmiştir. Ayrıca eğilimin geliştirilmesi için pek çok kütüphane faaliyete geçirilmiştir.