Hz. Osman’ın, Basra, Kûfe ve Mısır’dan gelen bir grup âsi tarafından, bir süre evinde muhasara edildikten sonra öldürülmesi, etkisi uzun zaman devam eden önemli hadiselerden birisidir. Hz. Osman’a karşı isyan edenlerin ve onu öldürenlerin haklı olduklarını savunanlar, icraatlarından harekede bazı iddialar ileri sürmüşlerdir.  [1]

​

Hz. Osman’a yönelik eleştiriler ve bu eleştirilere verilen cevaplar, birçok kaynakta yer almaktadır. Hatta bazı rivayetlere bakılırsa eleştiriler, bizzat Hz. Osman’a karşı yapılmış; o da bunları tek tek cevaplandırmıştır.[2]

​

Hz. Osman’a karşı ortaya çıkan muhalefetin sebebi olarak zikredilen, eleştiri konusu yapılan birçok icraatı vardır. Bunların bazıları Hz. Osman döneminde ona karşı dillendirilmiş eleştirilerdir. Söz konusu eleştirilerin Hz. Osman döneminde de mevcut olması, doğru olduktan anlamına gelmez. Bir kısmı haklı eleştiriler iken, bazılarının onu yıpratmaya matuf olarak uydurulması mümkündür. Eleştirilerin bazıları ise onun katlinden sonra, işlenen cinayeti meşru göstermek için ortaya çıkmıştır.[3]

​

Hz. Osman’a yönelik savunmacı Sünnî refleks, ona yönelik haksız eleştirilere bağlı olarak gelişmiştir. Hz. Osman’a yöneltilen eleştiriler, zamanla zenginleşerek artmış; Sünnîler de bunlara uygun cevaplar geliştirmişlerdir.  [4]

​

Şia’nın ve Haricîlerin eleştirilerinin de Ehl-i Sünnet’in savunularının da hedefi Hz. Osman’ın dinî konumuna ilişkin bir inşadır. Doğal olarak Şiîlerin ve Haricîlerin yaklaşımı, Hz. Osman’ın durumunu dinî zaviyeden sorgulamaya matuftur. Bir taraf Halife’yi cehennemlik ilan etmeye yönelik bir algı operasyonuna kalkışınca diğer taraf cennetlik olduğunu ispatlamak için karşı cevaplar üretmiştir. Zira siyasî mücadele, dinî kavramlar üzerinden yürütülmeye çalışılmıştır.[5]

​

Ne söylersek söyleyelim; ortada açık bir durum söz konusudur: Neticede Hz. Osman katledildi; asiler, bazı ithamlarla bu cinayetin meşru olduğunu savundular; ama iş burada bitmedi. Ümmeti daha büyük felaketler bekliyordu. Hz. Osman'ın kanının bedelini ödemek, adeta bütün ümmetin üzerine kalmıştı. Birçok kişiye bulaşan bu kam temizlemek kolay olmayacaktı. Her şeyden önce toplum bölündü. İslam ümmeti, kendisini bir camia olarak nitelerken, bu özelliğini bir daha kazanamayacak şekilde alt kimlikler oluştu. Görünüşte hepsi Müslüman, ancak görüş ve düşünceleri, hedef ve beklentileri farklı olan gruplara dönüştüler.[6]

​

Şahsına Yönelik Eleştiriler

Bedir Savaşma Katılmaması

Hz. Osman’ın Bedir savaşına katılmadığı yönündeki eleştiriyi ele alan Bâkıllânî, bunun büyük bir cehalet olduğunu belirterek başlar. Bu hususta en fazla, savaşa katılan başka kişinin ondan daha üstün olduğu söylenebilir. Bâkıllânî, en üstün varken, üstün olanın imametinin caiz olduğuna dair görüşüne işaret ettikten sonra, buradaki üstünlüğün onu sefere katılmaktan alıkoyan arızî bir sebebe dayandığını belirtir. Zira Hz. Osman, Resûlullah’ın emriyle, eşi olan Hz. Peygamber’in kızının hastalığı nedeniyle onunla ilgilenmesi için sefere iştirak etmemiştir. Resûlullah, “Medine’de bir topluluk geri kaldı; ancak içinde bulunduğumuz durumdan [savaştan] geri kalmış değiller.” demiştir. Ravi, Hz. Peygamber’in bu sözlerle Hz. Osman’ı kastettiği görüşünde olduklarını söylemiştir. Hz. Peygamber, onu savaşa katılanlar gibi sayarak ganimetten pay vermiştir. Eğer mazeret dışında başka bir sebeple savaştan geri kaldığını bilseydi, Hz. Peygamber’in onu yermesi, yaptığı işin ve görüşünün kötülüğü hususunda uyarıda bulunması uygun olurdu. Bunu yapmaması ise bir başkasına değil, Hz. Peygamber’e (s) eleştiri ve itham olarak geri dönerdi. [7]

​

Huneyn Savaşında, Savaş Alanından Kaçması

Hz. Osman’ın Huneyn savaşı sırasında savaş alanından ayrılması yönündeki eleştirileri ele alan Bâkıllânî, onun bozguna uğradığı için değil, tekrar savaşmak için dönmek ve fırsat kollamak amacıyla ayrıldığını söyler. Askerin tamamının Hz. Peygamber’in (s) yanından ayrıldığı ve onun yanında sadece amcası Abbas ile oğlu Ubeydullah’ın kaldığı; Resûlullah’ın, “Ey Muhacirler! Ey Ensâr!” diye bağırması üzerine insanların geri döndüğü zikredilir. Çatışma için tekrar dönme amacı dışında topluluğun savaş alanından ayrılması halinde, ya da Resûlullah’ın (s) onlardan uzak kaldığını bilmeden kişinin tek başına cephede kalması gerekmez. Bu günah, bütün topluluk içinden nasıl sadece Hz. Osman’a yüklenir? Kaldı ki, Hz. Osman onlara, “Eğer iş dediğiniz gibiyse Allah, beni ve savaş alanından ayrılan diğer kimseleri affetmiştir.” demiştir. Yüce Allah, “Allah onları affetti.” ve “Sonra Allah, bunun ardından yine dilediğinin tövbesini kabul eder.” ayetlerinde belirttiği gibi onları atfetmiştir. Allah, onun ve topluluğun bundan dolayı yaptıkları tövbeyi kabul etmiştir. Tövbe, günahı ve günahtan dolayı verilecek cezayı yok eder. [8]

​

Hürmüzân’a Karşılık Ubeydullah b. Ömer’i Kısas Etmemesi

Hz. Ömer’in yaralanmasından sonra, Hz. Ebu Bekir’in oğlu Abdurrahman, Hz. Ömer’in oğlu Ubeydullah’a, Ömer’in katili Ebu Lu’lu’yu, Hürmüzan ve Cufeyne ile bir arada gördüğünü haber verdi. Bunun üzerine Ubeydullah ibn Ömer, intikam hırsıyla, Hurmuzan’ı Cufeyne’yi ve Ebu Lu’lu’nun kızını öldürdü. Hatta Ubeydullah öldürdüğü insanlar için pişman olacak yerde, “Öldürmedik hiçbir yabancı bırakmayacağım.” şeklinde tehditler bile savurdu. Görülüyor ki, Hz. Ömer’in oğlunun ırkçılık damarlan kabarmıştı.[9]

​

Katil Ubeydullah hapsedildi. Sahabe arasında buna verilecek cezanın tartışılmasına başlandı. İslam hukukuna göre, suçlan kesinleşmemiş üç kişiyi öldüren Ubeydullah’a kısas yapmak gerekmekteydi. Üstelik Ebu Lu’lu’nun kızı suç işleyebilecek yaşta bile değildi. Onun olabilecek tek suçu Ebu Lu’lu’nun kızı olmasıydı. [10]

​

Katilin cezalandırılıp cezalandırılmaması konusunda önemli tartışmalar oldu. Başta Hz. Ali olmak üzere, sahabenin bir kısmı, kısas yapılmasını istemekteydiler. Hatta Hz. Ali, Ubeydullah’a: “Ebu Lu’lu’nun kızını öldürdüğünde, o kızın ne suçu vardı?” diye sormuştu. Bu konuda İbn Sa’d şu değerlendirmede bulunmaktadır: “Ubeydullah’ın, Hürmüzan, Cufeyne ve Ebu Lu’lu’nun kızını öldürdüğü gün, yeryüzünü karanlık kaplamıştı” yani, o gün büyük bir zulüm işlenmişti. [11]

​

Hz. Osman, sahabenin ileri gelenleri ile görüştü. Çoğunluğun görüşü, Ubeydullah ibn Ömer’in kısasen katledilmesinden yanaydı. Fakat Halife Osman, kısas yapmaktan vazgeçti. Cufeyne ve Ebu Lu’lu’nun kızını dikkate almayan Hz. Osman, Hürmüzan konusunda da kendi uygulamasının doğruluğunu şöyle savunmuştu: “Hürmüzan bir Müslümandı. Varisi olmayanın varisi tüm Müslümanlardır. Ben de sizin imamınızım; bundan dolayı, Ubeydullah’ı affettim.” Böylece, öç almak için katliamda bulunan bir zat, kamu düzenini korumakla görevli devlet başkanı tarafından bağışlandı. [12]

​

Görüşmeler yapıldığı sırada Mikdad ayağa kalkarak: “Senin Allah ve Rasûlü'nün olan bir şeyi hibe etmeye hakkın yoktur.” şeklinde sert bir yanıt verdi.[13]

​

Halifenin bu kararına sinirlenen Hz. Ali, Ubeydullah’a dönerek, “Ey fasık, eğer bir gün elime imkân geçerse, Hürmüzan’ın yerine seni öldüreceğim.” uyarısında bulunmuştu. Hz. Ali halife olunca, Ubeydullah ibn Ömer Şam’a, Muaviye’nin yanına kaçtı. Nihayet, Sıffin’de Muaviye’nin tarafında Hz. Ali’ye karşı savaşırken öldürüldü.[14]

​

Hz. Osman’ın böyle bir hukuki olayda, kişiye göre ceza verme anlayışı, ona karşı olanlar tarafından, onun hilafete, Kur’an'ın koyduğu sınırlan aşmakla başladığı ileri sürülerek eleştirildi. Şüphesiz halife bu kararı verirken, Amr b. El-As’ın “Dün Ömer öldürüldü, bugün de oğlunun öldürülmesi doğru olmaz." şeklindeki görüşünü dikkate almıştı. Mecliste bulunan diğer sahabe de henüz babasının acısı içerisinde iken bir de oğlunun öldürülmesini kabul etmemişlerdi.  [15]

​

Bâkıllânî, Ubeydullah’ın Hürmüzân’a karşı kısas edilmemesine yönelik eleştirileri batıl görmektedir. Zira Hz. Osman bunu, ancak danışmak suretiyle ümmetin ve çoğunluğun görüşüne başvurarak yapmıştır. Hâdise meydana geldikten sonra ona, “Dün babası öldürüldü. Bugün de kendisi öldürülürse küfür ve İslâm memleketlerinde bu mesele konuşulur. Din zayıf düşer ve Müslümanların otoritesi sarsılır.” denmişti. Ayrıca ona, Farslılara ve Mecusiliğe hamiyeti nedeniyle Hürmüzân’ın Hz. Ömer’i öldürmeye teşvik ettiğini, samimi bir Müslüman olmadığını, Hz. Ömer’in kendisine verdiği 20 dirhem atiyyeyi az bulduğunu söylediler. Öte yandan Hz. Ömer’in öldürüldüğü gün katilin Hürmüzân’ın evinden bir hançerle çıktığı ve bu hançerin elbiselerinin altında görüldüğü de zikredilmiştir. Bu sebeplerle Hz. Osman’a, Hürmüzân’ın yaptığının yeryüzünde fesat çıkarma gayreti olduğunu, başına gelenleri hak ettiğini, ancak ona cezasını halifenin vermesi gerektiği halde Ubeydullah’ın cezayı kendi eliyle verdiği için yanlış yaptığını, öte yandan Ubeydullah’ın yaptığının onun döneminden önce meydana geldiğini, o sırada cezayı verecek kimse bulunmadığını, bunlardan dolayı ona herhangi bir ceza vermesinin gerekmediğini söylemişlerdir.[16]

​

İbn Arabi, Hurmuzan’ın elbisesinin altında kılıç gezdirdiğini belirterek, onu, Ömer’in öldürülmesine yardım etmekle suçlamakta ve Ubeydullah’ın haldi olduğunu ileri sürmektedir. [17]

​

Ancak, her iki yazar da Cufeyne ve Ebu Lu’lu’nun kızından söz etmemektedirler. Acaba bu alimlere göre, Cufeyne Hıristiyan olduğu için, küçük kızın da babası, Hz. Ömer’i öldürdüğü için mi öldürülmeyi hak etmişlerdi? [18]

​

Hz. Peygamber’in Yüzüğünü Kaybetmesi

Hz. Osman, 30 (650) yılında Hz. Peygamber’den intikal eden ve üzerine “Muhammed Rasûlullâh” yazan hilâfet mührünü Erîs Kuyusu’na düşürmüştü. Yüzüğün bulunması için kuyunun suyu tamamıyla boşaltıldı. Çıkarılan çamur üç gün boyunca didik didik arandı, fakat yüzük bulunamadı. Mühürün bu şekilde gayri ihtiyari düşürülmesi de onun aleyhinde propaganda maksadıyla kullanıldı.  [19]

​

Bazı Dinî Uygulamaları ile İlgili Eleştiriler

Cuma Namazında Okunan Ezan Sayısını İkiye Çıkarması

Hz. Osman’a yöneltilen bir eleştiri Cuma namazı sırasında bir defa okunan ezan sayısını -dış ezan ve iç ezan şeklinde- ikiye çıkarmasıdır. Hz. Osman’dan önce tek ezan okunur, ardından da hatip hutbeye çıkarak hutbesini irad eder; sonra da namazı kıldırırdı. Yani bugünkü iç ezanın karşılığı olan tek bir ezan okunurdu. Bazı Müslümanlar, bahçe ve tarlalarında çakşırken ezan sesini duyar duymaz, mescide gitmek üzere harekete geçtiklerini, ancak namaza yetişemediklerini söylemeleri üzerine Hz. Osman, Müslümanları namaz vaktinin yaklaştığından haberdar etmek üzere bir ön ezan okutmaya karar vermiş ve bu uygulaması, günümüze kadar devam ediliştir. [20]

​

Kur’an-ı Kerim’i Çoğaltıp Dağıtması

Hz. Osman, eyaletlerde baş gösteren kıraat farklılıklarını gidermek maksadıyla Kur’an-ı Kerîm’i istinsah ettirmesi sırasında diğer Kur’an nüshalarını imha ettirmesi sebebiyle de bazı tenkitlere maruz kaldı. Onun bu işi genelde takdir ve övgüyle karşılansa da bunu tenkit edenler de oldu. Sonradan kanaatlerini değiştirseler de, Abdullah b. Mes‘ûd ve kıraati ondan öğrenen Kûfeliler, buna karşı çıkmışlardı. Kûfe’deki yönetim muhalifleri de bundan istifade etmeye çalıştılar. [21]

​

Mina’da Namazı Tam Kılması

Hac sırasında namazı seferi olarak kılması gerekirken mukim kişiler gibi namazı tam kılması, Hz. Osman’a yöneltilen eleştirilerden biridir. Bâkıllânî, Mina’da kılınan namazın seferi namazı olduğunu, bu namazın tam olarak da kısaltılarak da kılınabileceğini söyleyerek söz konusu eleştiriyi reddeder. Hz. Peygamber de seferde namazı bazen tam kılar; bazen kısaltırdı. Hz. Âişe ve başka bazı Sahâbîler de bu namazı özellikle tam kılıyorlardı. Hiç kimse bunu eleştirmemiş ve günah saymamıştır. [22]

​

Öte yandan Hz. Osman, bu uygulamasında iki delile dayanmıştır. Birincisi, “Ailem Mekke’de olduğu için mukim oldum ve seferi hükmünden çıktım.” demiştir. İkincisi, “Arapların, memleketlerine giderek namazı iki rekât kıldıklarını ve 'Namaz kısaldı.’ dediklerini duydum. Bu sebeple şüpheye düşmelerinden korktum.” demiştir. [23]

​

Yönetim Anlayışı

Hz. Osman, haya sahibi ve yumuşak huylu olarak bilinirdi. Haya, sahibinin hoşlanılmayan birçok şeye göz yummasına sebep olur. Yumuşak huyluluğa gelince, o da kişiyi Müslümanlar arasında fitne çıkmasından korkarak ve bu fitne kapısının kendi eliyle açılmamasını arzu ederek fedakârlığı kendi nefsinde yapmaya zorlar. Hz. Osman’ın hutbelerini ve mektuplarım inceleyen kimse, ondaki bu yapıyı anlamakta gecikmez. Hz. Osman’ın şahsına eziyet yapan ve hakkında çirkin şeyler söyleyenler için bile kötü bir söz söylemekten kaçınmıştır. Bu, hukema nezdinde iyi bir şey olsa bile, halk idaresinde katiyen iyi netice verici bir yol değildir.  [24]

​

Hz. Osman’ın yumuşak huyluluğu, onu, kendisine karşı ayaklanan bozguncuların cezalandırılması için herhangi bir tedbir almaktan alıkoyar ve fitnecilerin fazla zorlanmaksızın organize olmasına imkân sağlar. Hac mevsiminde valileri Medine’de topladığında, ona uydurma propagandalarla halkı ayaklandırmak isteyen fitnecilere karşı şiddet kullanmasını teklif ederler. Valilerin hemen hepsi aynı görüştedir. Halbuki o, bunların sözlerine aldırmaz, tam aksine fitnenin kapısını açmış olmamak için şiddet yerine yumuşaklığı seçer.  [25]

​

Akrabalarına Karşı Zafiyeti

Amcası el-Hakem’in Sürgün Cezasını Kaldırması

Hz. Osman’ın, amcası el-Hakem b. Ebi’l-Âs’ın sürgün cezasını kaldırması, daha sonraları eleştiri konusu yapılmıştır. el-Hakem, Hz. Peygamber tarafından Tâif’e sürülmüş; Hz. Osman’ın Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer dönemlerinde onun affedilmesini sağlama teşebbüsleri sonuçsuz kalmış; nihayet halife olmasıyla birlikte sürgün cezası kaldırılmıştır. [26]

​

Sürgün hadisesi Hz. Peygamber (s) zamanında yaşanmıştı. Hz. Osman, Hz. Ebû Bekir döneminde amcasının sürgününün kaldırılması için Hz. Peygambere başvurduğunu, Hz. Peygamber’in sürgünü kaldıracağına dair söz verdiğini söylemiş; ancak Hz. Ebû Bekir’in şahit istemesi üzerine şahit gösteremediği için Hz. Ebû Bekir bu sürgünü kaldırmamıştır. Benzer bir durum, Hz. Ömer zamanında tekrar edilmiş; ancak Hz. Ömer de sürgünü kaldırmayı kabul etmemişti. [27]

​

Hz. Osman halife olunca sürgün cezasını kaldırdı. Amcası el-Hakem’i Medine’ye getirtip ona -kendi kesesinden- önemli miktarda mal verdi; ayrıca oğlu Mervan’ı yanına aldı. Mervan, Hz. Osman döneminin kâtibi olarak önemli bir nüfuz elde etti. Öyle ki, Hz. Osman'ın mührünü yanında taşıyacak kadar yönetimde söz sahibi olmuştu. [28]

​

Bakıllânî, Hz. Osman’ın amcası el-Hakem’in cezasının kaldırıldığına dair söylenenleri batıl olarak değerlendirmektedir. Zira insanların çoğu böyle bir şeyin gerçekleştiğini inkâr etmekte ve el- Hakem’in Hz. Peygamber’in izniyle gittiğini, kör olup yaşlandığını, bu sebeple Resûlullah’tan (s) ailesinin yanına gitmek için izin istediğini Resûlullah’ın (s) da ona izin verdiğini söylemektedirler. Yine bir başka tarikte, Hz. Osman’ın Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’e, “Resûlullah’tan (s) geri gelmesi için izin istedim; o da izin verdi.” dediği, ondan söyledikleri için bir başkasının şahitlik yapmasını istedikleri, ancak şahit getiremediği, halife olduğunda Resûlullah’ın (s) ona emrettiğini icra ettiği rivayet edilir. Bu, yöneticinin onunla amel etmesi ve ilmiyle karar vermesi caiz olmayan hükümlerden değildir. [29]

​

Devlet Gelirlerinden Akrabalarına Daha Çok Vermesi

Hz. Osman'ın tenkit edilmesine sebep olan uygulamalarından birisi de devlet imkanlarını ailesine tahsis etmesidir. [30]

Ali, Zübeyr, Talha, Sad ve Abdurrahman gibi sahabiler, onun bu şekilde akrabalarına devlet hazinesinden yardım yapmasını tenkit edince halife akrabaya iyilik ettiğini söylüyordu. Hz. Osman'ın bu tavırları sahabe içinde tepkilere neden oluyordu. Bir defasında Medine'ye getirilen zekât develerini Mervan b. Hakem’in ailesine hediye etmişti. Bunu duyan Abdurrahman b. Avf, derhal harekete geçerek bu develeri onlardan aldı ve halka dağıttı. İbn Avf durumu kendisine şikayet eden sahabilere, Osman’ın halife seçilme aşamasında, “kendisine verdiği sözü bozduğunu" söylüyordu. [31]

​

Hz. Osman'ın akrabalarına sağladığı devlet imkanları konusunda en fazla spekülasyon, bedeli çok büyük meblağlara ulaşan Ifrikiye ganimetleri üzerinde yapılmıştır. Buna göre halife, Abdullah b. Sa'd'ı Kuzey Afrika seferine gönderirken şayet fetihleri başarıyla tamamlarsa, ganimetlerin bir kısmını kendisine vereceğini vaat etmişti. Ifrikiye fetihleri sonucunda elde edilen bir buçuk milyon dinar ganimetin söz verilen miktarı valiye takdim edildi. [32]

​

Abdullah, payını aldıktan sonra ganimetlerin beşte birini Medine'ye göndermiş ve yapılan müzayede sonucunda ganimetler Mervan'a satılmış, o da aldığı ganimetlerden kaynaklanan borcun bir miktarını ödemiş, geri kalanı ise halife tarafından bağışlanmıştır. Bu kadar yüksek meblağın hazine adına Mervan'dan tahsil edilmemesi Müslümanlar arasında rahatsızlığa sebep olmuştur. [33]

​

Bâkıllânî’ye göre onun Mervân’a İfrikıyye’nin bütün humusunu (1/5) verdiğine dair söylenenler batıl ve vehimdir. Hz. Osman, Allah yolunda infak etmesi, malını ve canını dine yardım için harcamasının yanında Allah’tan en çok sakınan, en temiz şahsiyetlerden biriydi. [34]

​

Ayrıca Halife, Mervan’ın kardeşi olup Medine pazar görevlisi olarak görevlendirdiği Haris b. Hakem’e sadaka develerini ve amcası Hakem’e de 300 bin dirhem tutarında sadakayı hibe etmişti. Said b. As'a yüz bin dirhem, damadı Abdullah b. Halid b. Useyd'e Basra hazinesinden 600 bin dirhem vermişti.  [35]

​

Hz. Osman, bu sebeple beytülmal görevlisi Abdullah b. Erkam ile tartışmıştı.  Mervan’ın kardeşi hazineden para almak istemiş, Abdullah b. Erkam vermeyince halife buna kızarak "Sen bizim bir memurumuzsun vereceksin.” deyince İbn Erkam “Ben ümmetin hazinesinin vekili zannediyordum sizin ailenizin değil” diyerek hazinenin anahtarlarını mescitte halifeye fırlatıp işi bırakıştı. Hz. Osman’ın daha soma gönlünü almak için gönderdiği üç yüz bin dinarı da reddetmişti.  [36]

​

Hz. Osman, akrabasına devlet hazinesinden yardımda bulunmasını sıla-i rahim ile izah etmiştir: "Ebu Bekir ve Ömer, ellerinde olan hakkı terk ettiler, akrabalarına mal vermediler. Ben ise malı aldım ve akrabalarını arasında taksim ettim”.  "Onlar, Beytülmal hususunda hem kendilerini hem de akrabalarını sıkıntıya sokmaktan hoşlanıyorlardı. Fakat ben sıla-i rahmi tercih ediyorum". [37]

​

«Benim aile ve akrabamı sevdiğimi ve onlara mal verdiğimi söylediler. Gerçek şu ki, ben onlara kendi malımdan veriyorum ve Müslümanların malını kendim için ve başka biri için helal saymıyorum. Ben Rasûlullah, Ebû Bekr ve Ömer zamanında kendi öz malımdan geniş ölçüde atıyye veriyordum. Hem o zamanlar ben mala daha düşkün, daha sıkı idim, şimdi ailemin en yaşlısı iken ve ömrüm geçmişken, neyim varsa aileme terk etmişken mi mala düşkün olacağım?» [38]

​

Gelişen olaylardan Hz. Osman'ın benimsediği sıla-i rahim düşüncesinin Emevi ailesi tarafından istismar edildiği anlaşılmaktadır. Onların bu nevi tavır ve davranışları yönetim aleyhine fikirlerin yayılmasına sebep olduğu gibi, memleket dahilinde fitne çıkarmak isteyenlere de malzeme vermiştir. [39]

​

Bu konudaki haberlerin çarpıtıldığı, halifenin kendi malından yaptığı bağışları, beytülmalden yaptığı şeklinde gösterildiği anlaşılmaktadır. Nitekim Hz. Osman, isyancılarla yüzleşme sırasında, bu bağışları kendi malından yaptığını söylemiştir.[40]

​

Hz. Osman, asilerin Medine’ye ilk gelişlerinden sonra kendisine yönelik malî ithamlarla ilgili bazı açıklamalar yapmış ve yanlış anlamadan ya da zandan kaynaklanan eleştirilere açıklık getirmiştir. Bununla birlikte bu eleştiriler halk arasında yayıldığı için hilafet merkezinde yapılan açıklamalar, taşradaki ahalinin kanaatini değiştirmesini sağlamıyordu. Öte yandan Hz. Osman’a yöneltilen malî Konularla ilgili eleştirilerin bir bölümü, onun vefatından sonra mücadele yıllarında ve daha sonrasında Hz. Osman’ın öldürülmesini meşrulaştırmak amacıyla ortaya çıkmış olmalıdır. [41]

​

Hz. Osman’ın Kendi Kabilesinden Olanları Yönetime Getirmesi

Hz. Osman, Hz. Ömer'in bıraktığı valileri ilk başlarda görevlerinde tuttu. Sonra bunları yavaş yavaş azledip yerine yenilerini atadı. [42]

​

Hz. Osman, halife olduktan yaklaşık iki yıl sonra, Beytülmal amili Abdullah b. Mes'ûd ile arasındaki anlaşmazlık sebebiyle Küfe valisi Sa'd b. Ebû Vakkas'ı azlederek yerine anne bir kardeşi Velid b. Ukbe'yi tayin etti. Halef-selef valilerin görev değişimi esnasında aralarında geçen diyalog, Emevilerin devlet anlayışını ve iktidar-kabile ilişkisini açıkça ortaya koyar: [43]

​

Sa'd, Velid'e "bu göreve gelmek için senin zekân mı arttı, yoksa biz mi ahmaklaştık?" diye sorduğunda “Ebû İhsak, bu bir mülktür, mülk bir gün birisi tarafından, ertesi gün birisi taraflıdan alınır" cevabını duyunca, "sizler bu görevleri artık bir mülk haline getirdiniz" diyerek tepki göstermiştir.’

Hz. Osman Kûfe'de başlayan kadro değişikliğine devam ederek önce Mısır valisi Amr b. El-As'ın yerine süt kardeşi Abdullah b. Sa'd’ı (27) tayin etti. [44]

​

Bundan iki yıl sonra da Ebû Mûsa el-Eş'ari'yi azlederek dayısının oğlu Abdullah b. Amir'i Basra valiliğine atadı.[45]

Halife daha önce kendisinin tayin etmiş olduğu Velid b. Ukbe'yi Kûfelilerin şikâyeti üzerine görevden almasından sonra onun yerine yine kendi kabilesinden Sa'id b. el As'ı getirdi.  [46]

​

Eyalet valilerini sırasıyla değiştirip yerlerine Ümeyyelileri atayan Hz. Osman'ın politik tasarrufta bulunmadığı tek eyalet Şam'dır. Zira Hz. Ömer döneminden beri bölgeyi idare eden Muaviye b. Ebû Süfyan zaten Ümeyyelidir. Hz. Osman onu değiştirmek bir yana, daha önce Umeyr b. Sa'd'ın yönetiminde olan Hama, Hıms ve Kınnesrin gibi şehirleri ve Abdurrahman b. Alkame'nin idaresindeki Suriye bölgesi topraklarının yönetimini de Şam valiliğine bağlamıştır. [47]

​

İktidarın bütün kilit görevlerine Ümeyyelileri getiren Hz. Osman, bunlara ilave olarak günümüzde başbakanın yetkilerini haiz Devlet Katipliği makamına da amcasının oğlu Mervan b. Hakem'i tayin etmiştir. [48]

​

Atadığı vali listesindeki 12 görevlilerden sadece altı tanesinin Emevi olmasından yola çıkarak Hz. Osman’ın Emevileri kayırmadığı gibi bir savunma yapılmaktadır. Ancak hemen ifade edelim ki, onun Emevilerden atadığı valilerin hepsi ordugâh şehirlere dolayısıyla ganimetin geldiği yerlere atanmıştır. Yani paranın başını tutanlar Emevilerdir. Diğer valiliklerin mali yönden çok etkisi yoktur. [49]

​

Hz. Ömer döneminde Müslümanların ileri gelenlerinden oluşan istişare müessesesi de onun zamanında adeta Emevilerin aile meclisine dönüştü. Bunun sonucunda da yönetimin aldığı kararlar toplumsal meşruiyetten mahrum kalmış oldu. İlk iki halife döneminde problemlerin çözümünde büyük rol oynayan şûra, Hz. Osman döneminde bizzat problemin kaynaklarından biri olarak görülmeye başladı. Bu durum halifeyi bütün Müslümanları temsil etmekten uzaklaştırıp bir aileye dayanan fiili saltanat yönetiminin icracısı konumuna getirdi. [50]

​

Hz. Osman'ın siyaset anlayışı ne Hz. Peygamber'in (sav), ne de ondan sonraki iki halifenin icraatına uyuyordu. Allah Rasûlü (sav), Hz. Ali hariç hiçbir Haşimi'yi önemli bir göreve getirmemişti. Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer de akrabalarını devle! idaresinden uzak tutma konusunda özel hassasiyet göstermişler, bununla Hz. Peygamber (sav) döneminde üstü küllenen kabilecilik heyecanının yeniden canlanmasına engel olmak istemişlerdi. [51]

​

Hz. Osman, takip ettiği bu politikayla esasında halife seçilirken vermiş olduğu sözün de hilafına hareket etmiş oluyordu. Çünkü hakem Abdurrahman b. Avf Allah'ın kitabı, Peygamber'in (sav) sünneti ve ondan sonraki halifelerin yolundan gitmesi şartıyla kendisine biat edeceğini söylemiş, Hz. Osman da bu konuda söz vermişti. Üstelik Hz. Ömer de onu akrabalarına karşı dikkatli olması hususunda açıkça uyarmıştı.  [52]

​

Hz. Ömer’in yaptığı gibi valilerine hesap sormayı da kaldırınca problemler başlamıştır. Bu sebeple bir seferinde Hz. Ali, Talha, Zübeyr, Hz. Osman’a hitaben "Ömer senden Emevi ailesinden sakınmanı söylememiş miydi?” diye sorgulamışlardı da Hz. Osman susmak zorunda kalmıştı. [53]

​

Değerlendirme

Araştırmacılar Hz. Osman'ın devlet görevlerine yakınlarım getirmesini, onun akrabaya düşkünlüğü ve sıla-i rahme verdiği önemle açıklamaya çalışırlar.  Buna göre halife kendi akrabalarını idareye getirmek suretiyle vilayetlerin yönetiminde ve merkezde birliği sağlamak istemiş, akrabası olan kişilerin kendi sözünü daha iyi dinleyeceklerini ve yönetimde kontrolün bu şekilde sağlanacağım ümit etmiştir. Ancak Hz. Osman icraatında bu ve benzeri hedefleri gütmüş olsa da beklediği neticeyi alamamış, hatta tam tersi sonuçla karşılaşarak yakınlarının siyası ihtiraslarının kurbanı olmuştur. [54]

​

Her ne niyetle gerçekleştirilmiş olursa olsun, halifenin yönetimde akrabalarım istihdam etme siyaseti Müslüman toplumu oldukça rahatsız etmiştir. [55]

​

Mevdudi, halifenin uygulamalarına karşı ortaya çıkan rahatsızlıkları ve sebeplerini şöyle izah eder: [56]

​

Her şeyden önce Hz. Osman devrinde işbaşına gelen Beni Ümeyye'nin çoğu "Tuleka" zümresindendir. Bu şahıslar, Risalet döneminde, Mekke'de Hz. Peygambere (sav) karşı mücadele eden tarafta yer almışlar, ancak Mekke fethinden sonra gönüllü gönülsüz Müslüman olmuşlardı. Şam valisi Muaviye, Küfe valisi Velid b. Ukbe, devlet kâtibi Mervan b. Hakem bunlardandı. Mısır valisi Abdullah b. Sa'd ise Müslüman olduktan sonra irtidat etmiş, fetih gününde ancak Hz. Osman'ın tavassutu ile öldürülmekten kurtulmuştur. Bunlar İslam'ın ilk dönemlerinde tam bir inanç ve sadakatle İslam a girmiş, Hz. Peygamber in (sav) terbiyesi altında yetişmiş insanlar da değillerdi. Gerçekten onlar işinin ehli, iyi idareci olabilirlerdi. Ama İslam dininin asıl gayesi milletlere ve ülkelere tahakküm etmek değil, bütün insanlığa doğruluğu, ahlakı ve fazileti göstermekti. Bu durumda Müslümanların idaresi gibi mühim vazifeler öncelikli olarak ahlaklı kişilere teslim edilmeliydi. Dolayısıyla adı geçenlerin devlet idaresinde görevlendirilmesi maslahata uygun değildi. [57]

​

Müslümanların yönetimine getirilecek insanların en mükemmel, en temiz ve en dürüst şahıslar olmaları gerekirdi. Oysa Hz. Osman'ın bürokratlarının hemen hepsinin geçmişte sabıkası vardı; örneklendirmek gerekirse Kufe'ye tayin edilen Velid b. Ukbe, Hz. Peygamber (sav) tarafından Hicretin 9. yılında Mustalikoğulları'nın zekatını toplamak için gönderilmiş, fakat o, geçmişte kendileriyle problem yaşamış olduğu bu kabilenin sadaka vermekten kaçındığını söyleyerek vazifesini tamamlamadan geri dönmüş, bunun üzerine hakkında ayet inmiş ve münafık olarak tavsif edilmişti. Mısır valiliğine getirilen Abdullah b. Sa'd, Medine'ye hicretten sonra tekrar Mekke'ye dönmesi sebebiyle mürted kabul edilmiş, Mervan b. Hakem de babasıyla birlikte Hz. Peygamber (sav) tarafından sürgüne gönderilmiş olması nedeniyle "Turid b. Tarid Kovulmuş oğlu kovulmuş" olarak tanınır olmuştur. [58]

​

Bütün bu olumsuz imajlarına ve haklarında yapılan ithamlara rağmen komutanlık ve valilik görevlerine getirilen Ümeyyeli bürokratların büyük bir kısmının yüklendikleri vazifelerin ehli ve kabiliyetli kişiler oldukları şüphesizdir. Gerçekten de bunlar başarılı yönetim sergilemişler, geniş fetih hareketleri gerçekleştirmişlerdir. Fakat, "bütün liyakatli kişiler Beni Ümeyye içindeydi, Müslümanlar arasında başka yetenekli kimse yoktu, bu nedenle İdari görevlere sadece onlar getirildiler" denemez. Zira o dönemde başka ailelere mensup kabiliyetli idareciler de vardı ve kendilerine imkân verilseydi onlar da başarılı hizmetler görebilirlerdi. Dolayısıyla Horasan'dan Kuzey Afrika'ya kadar uzanan ülkelerin idaresinin yalnız, bir sülaleye mensup kişilerin eline geçmesinin, sadece kabiliyetle ve iş bilmekle izah edilmesi mümkün değildir. [59]

​

Hz. Osman'ın gerçekleştirmiş olduğu tayinleri bir ölçüde makul karşılamak mümkündür. O, devletin başkanıdır, idarecisidir ve istediği kişileri vazifeye getirme hakkına sahiptir. Nitekim selefleri de onun gibi bazı valileri görevden alıp yerlerine başkalarını tayin etmişlerdir. Fakat, Hz. Osman'ın diğerlerinden farklı ve tenkit edilen uygulaması, azledilen valilerin yerine sadece Ümeyyeli olanları tayin etmesi olmuştur. [60]

​

Politika Değişikliğinin Sonuçları

Hz. Ömer'den sonra hilafete geçen Kureyş'in zenginlerinden Hz. Osman, yaşayış tarzı ilk iki halifeye benzese de halkla ilişkilerinde daha çok akrabaları Ümeyyeoğullarının etkisinde idi. Valilikleri akrabalarına tahsis ediyor, başına buyruk olan Emevi kökenli valilerini azletmiyordu. Onun akrabalarını çok sevmesi ve kendilerine fazla güvenerek idarenin önemli bir kısmını onlara teslim etmesi hem Kureyş’in diğer kollan, hem de diğer Arap kabileleri arasında kendisine karşı bir hoşnutsuzluğun oluşmasına sebep olmuştu. [61]

​

Bu dönemde gerçekleşen politika değişikliği ilk önce Kureyş içinde tarihten gelen Emevi-Haşimi rekabetini tekrar canlandırdı. Hz. Peygamber'in (sav) kabileler üstü konumu sebebiyle bu mücadele ağırlığını kaybetmişti. Rasûl-i Ekrem'den (sav) sonraki halifelerin Teym ve Adi'den seçilmiş olmaları sebebiyle Ümeyye ve Haşimiler iktidardan uzak kaldıkları için, bu iki kabile arasında iktidar mücadelesi geri plana düştü. Ancak Hz. Osman'ın halife olması ve ardından Emeviler lehine siyasi kararlar alması, bu soyun tarihi rakibi olan Haşimileri tabii olarak muhalefet yapmaya sevk etti. Ayrıca idareden çeşitli nedenlerle memnun olmayanlar Emevilere karşı Haşimilerin yanında toplanmaya başladılar. Sonuçta Müslümanlar Emevi taraftarları ve Haşimi taraftarları şeklinde ikiye bölündü; iki aile arasındaki siyasi rekabet, zamanla nüfuz alanını genişleterek bütün toplumu daha da etkiler hale geldi. [62]

​

Hz. Osman'ın siyaset anlayışı, sadece Kureyş içinde Emevi-Haşimi şeklindeki bir siyasi bölünmeye sebep olmakla kalmamış, diğer Arap kabilelerinin de asabiyetlerini açığa vurmalarına ve idare aleyhine tavır belirlemelerine sebep olmuştur. Bunun sonucu olarak, o dönemde yeniden canlanan Emevi-Haşimi asabiyeti mücadelesine Kureyşli olan ve olmayan Araplar şeklindeki rekabet de eklenmiştir.  Kureyş'e mensup olmayan Bekr, Abdülkays, Rebia, Ezd, Kinde, Temim, Kudaa gibi Arap kabileleri İslam'a daha sonra dahil olmalarına rağmen fetihlere büyük katkı sağlamışlardı. Buna rağmen ordu komutanlığı ve valilik gibi mevkilerin genelde Kureyş'in tekelinde olması zaman içinde onlar tarafından problem edilmeye başlandı. Ayrıca bu dönemde Küfe, Basra ve Mısır gibi eyaletlerin gelirlerinin başkente aktarılıyor olması da yönetime karşı hoşnutsuzluğu körükledi. Hz. Osman döneminin özellikle ikinci yarısında eyaletlerdeki kabileler Hz. Osman'ın şahsında Emevi idaresine, fakat aslında Kureyş'in siyasi hakimiyetine karşı açıkça tavır göstermeye başladılar.[63]

​

Kûfelilerin şehirlerine vali tayin edilmesini sağladıkları Ebû Musa, Yemen asıllı Eş'ar kabilesine mensuptur. Bu durumda yönetim sürecinin sonuna doğru Hz. Osman'ın, Kureyş'in önemli bir kısmıyla birlikte Kureyş harici Arapların da desteğini kaybettiği sonucunu çıkarmak mümkündür. Bilhassa Irak Yemenileri yönetimin en açık muhalifi durumuna gelmişlerdir. Nitekim Hz. Osman'ın evini kuşatmak için gelen asilerin Muhammed b. Ebû Bekir dışında tamamının Kureyş dışındaki kabilelere mensup olması tesadüf değildir. [64]