Hicaz Ekolü

Hz. Peygamber’in vefatından sonra Medine’nin kültür ve yaşam tarzında bazı değişiklikler olsa bile, bunlar köklü değişiklikler değildi. Önemli sayılabilecek bazı değişikliklerin cevabı da Hz. Ömer zamanında verilmişti. Hicaz bölgesinde meydana gelen olayların cevaplan rahatlıkla Kur’an, Sünnet ve dört halifenin icraatlarında bulunabiliyordu. Hayatın basitliği farazi olaylar hakkında bilgi üretmeyi gerektirmiyordu. 

​

Hicaz bölgesinde hadis yaygındı ve ona sağlıklı biçimde ulaşmak kolay ve mümkündü. Huneyn gazvesine Hz. Peygamberle birlikte 12.000 sahabi katılmıştı. Bunlardan 2.000 kadarı Hicaz bölgesinin dışına çıkmış, geri kalanların önemli bir kısmı ömürlerini Medine’de tamamlamışlardı. İhtiyaç anında herhangi bir olayla ilgili bir rivayetin bulunup bulunmadığı kolayca öğrenilebiliyordu. 

​

Hicazlılar, Medine halkının örfüne Hz. Peygamber’in yaşayan sünneti nazarıyla bakıyorlardı. Hz. Peygamber (sav) içlerinde yaşamış ve yaşanan hayatı görmüştü. Bu yaşam tarzı onun Nebevi nezaretinden geçmişti. Kötü ve çirkin olan şeyler yasaklanmış, geride Hz. Peygamber’in onayladığı iyi ve güzel olan davranış tarzları kalmıştı. 

​

Irak Ekolü

Irak, eski medeniyet ve kültürlerin beşiği idi. Burada diğer yerlerde bulunmayan bilgi birikimi vardı. Irak’ta iki şehir ilimde birbiriyle yanşıyordu: Kûfe ve Basra. Ancak Kûfe bu yarışta daha ileri bir seviyeyi temsil ediyordu. Bunun Kûfe'nin Basra'ya nispetle daha merkezi bir yerde bulunması, burasının eski medeniyetlere beşiklik yapmış olması, pek çok dilin konuşulduğu bir yer olması, Fars kültürüyle doğrudan, Yunan kültürüyle de Nasturiler vasıtasıyla dolaylı biçimde etkileşim altında bulunması gibi sebepleri vardı. 

​

Kûfe, Hz. Ömer'in emri ile 638'de Sa'd b. Ebi Vakkas tarafından kurulmuş bir şehirdi. Kuruluş döneminde bu şehre yerleştirilenlerin tamamı Araptı. Araplar şehre kabile yakınlıkları esas alınarak iskan edilmişti. Şehre yerleştirilen kabilelerin büyük bir kısmı bedevi kökenli idiler. Üstelik bu kabilelerden kimisi arasında İslam öncesi dönemde mücadeleler olmuş, savaşlar meydana gelmiş, kan davaları yaşanmıştı. 

​

Hz. Ömer’in vefatıyla birlikte Kûfe askeri özelliğini kaybederek sivil bir kent halini almaya başlamıştır. Bu dönemde şehre, başta Mezopotamya nın yerlileri olan Hristiyan Aramiler ile Yahudiler olmak üzere çok farklı etnik gruplar yerleşti. Yeni sakinlerin birçoğunun kendilerine ait müstakil mahalleleri ve ibadethaneleri bulunuyordu. 

​

Bunların dışına Arapların ellerinde Müslüman olup da şehre yerleşen gayr-ı Arap unsurlar da vardı. Bunların ortak adı “azadlılar” anlamına gelen “Mevali” idi. Emeviler döneminde mevali birinci sınıfı oluşturan Araplarla bir tutulmuyor, bazı noktalarda kendilerine ikinci sınıf vatandaş muamelesi yapılıyordu.

​

Müslümanların eline düşen harb esirleri genellikle kültürlü ve bilgili kimselerdi. Ziraat ve zenaat işlerini yürütmede olan mevaliden önemli bir kesim kendilerini bu arada ilme vermişler ve Arapların yanı sıra bu alanda önemli gelişmeler katetmişler, hatta öyle bir zaman gelmiş ki, neredeyse bütün şehirlerde İlmi riyaset mevalinin eline geçmişti ve bu, Arap milliyetçilerini oldukça kızdıran ve tedirgin eden bir durumdu. Ayrıca sayıları gittikçe artan mevali nüfusu Ebu Hanife dönemine gelindiğinde Arap nüfusuna yaklaşmış bulunuyordu. 

​

Hz. Ali, Muaviye ile hesaplaşmak üzere Medine’den çıktığında Küfe halkı kendisine bey’at etmişti. Bu topraklarda Ehl-i Beyt taraftarlığı bu şekilde başlamıştı. Hz. Ali’nin, yönetim merkezini Medine’den Kufe’ye taşımasıyla bu taraftarlık iyice pekiştirilmişti. Kufe’nin yönetim merkezi olması ayrıca buraya binlerce sahabinin gelmesine sebep olmuştur. Rivayetlere göre Kufe’de yerleşen toplam sahabi sayısının 1500 civana olduğu ifade edilmektedir. 

​

Hz. Ali hilafet merkezini Medine’den Küfe ye taşıdıktan sonra Küfe, kısa zamanda Medine’ye alternatif yeni bir ilim merkezi haline geldi. Emeviler hilafet merkezini Şam’a taşıdıkları halde, ırkçılık yaptıkları, fetih ve idare işleriyle uğraşıp alimlere soğuk davrandıkları, hatta zaman zaman fakihlere baskı yaptıkları için Şam bir türlü Küfe seviyesinde etkin bir ilim merkezi hüviyetini kazanamadı; Küfe Emeviler devrinde de İslam dünyasının en büyük ilim merkezi olarak kalmaya devam etti.

​

Sa’d b. Ebi Vakkas tarafından inşa edilen Kûfe Camii okul vazifesini görüyordu. İbn Mes’ud’un başlattığı ders geleneği burada asırlarca devam etmiştir. İlmi hareketlilik sadece merkezi cami ile sınırlı olmayıp sayısı elli civarında olan bütün mescitlerde bu ilmi faaliyetler devam ettirilirdi. Pazarlar, ticarethaneler ve evler dahi İlmi faaliyetlerin sürdürüldüğü yerlerdi. Kûfe Camii’nin bitişiğinde bulunan pazar aynı zamanda İlmi tartışmaların yoğun bir şekilde yapıldığı bir yerdi. Şairler en güzide şiirlerini halka burada sunarlar, müzisyenler en güzel şarkılarını burada okurlardı. Adeta dinler arası diyalogun, çatışma ve mücadelelerin yaşandığı bir mekandı. 

​

İbrahim en-Nehai'den itibaren “Irak fıkhı” Medine merkezli Hicaz fıkhına alternatif bir ekol olarak görülmeye başlandı. Tabiin döneminden itibaren bu farklılığın sadece üstat, muhit ve rivayet farklılığından ibaret olmadığı, metot farklılığının da önemli bir faktör olduğu görüldü; Emevilerin sonu ile Abbasi döneminin başlarında Irak ekolünden "ehl-i rey", Hicaz ekolünden ehl-i hadis diye söz edilmeye başlandı.