Nafi’ b. Ezrak’ın görüşleri, Hariciler arasında ciddi bir tepki ile karşılanmıştı. Bu tepki, hem kendisine katılmayarak Basra’da kalanlar arasında, hem de Ahvaz’a kendisiyle birlikte gelen kendi taraftarları arasında görüldü. Necde b. Amir, onu ciddi anlamda eleştirenlerden biriydi. Taraftarlarıyla birlikte önce Bahreyn’e gitmeyi istemiş, bu esnada Basra’da yaşayan bir grup da onlara katılmıştı. Bu şekilde Hariciler, tarihi gelişim süreçlerinde Nafi’ b. Ezrak’ın liderliğinde ortaya çıkan Ezarika’ya karşı Necde b. Amir’in liderliğinde Necde hareketi olmak üzere kesin hatlarıyla ikiye ayrılmış oluyorlardı.

​

Harici Grupların Âkibetleri

Ezrakanın Sonu

Nafi’ b. Ezrak ve taraftarları, Haricilerin en aşırı ucu olarak biliniyordu ve bunların tanınmasını sağlayan en önemli unsur da şiddetti. Bu şiddet eylemleri, her şeyden önce Ezarika’nın tekfir kuramının bir yansımasıydı. Zira onlara göre Müslüman cemaati içerisinde müşrikler bulunmaktaydı. Yine aynı bakış açısından hareketle, büyük günah işleyenler, onlara göre, artık Müslüman sayılmayarak, Müslüman camianın dışına atılmalıydı. Zira onlar, artık küfür ya da şirk sınırları içine girmişlerdi ve bu yüzden öldürülmeleri gerekiyordu. Ezarika’nın zihniyet dünyasında büyük günah ile küfür eşitti ve zihinleri, yalnızca bu eşitliğin getireceği şeyler ile meşguldü. Onlar, büyük günahların teorik tahlili ve kavramsal yapısı ile uğraşmadıklarından, büyük günahların nasıl tanımlanacağı ile değil, büyük günah işleyenin başına neyin gelmesi gerektiği ile ilgileniyorlardı. 

​

Tek bir günah, bir Müslümanı toplumdan ihraç edebiliyordu. “Müslümanım” diyeni öldürüyorlardı, çünkü düşünce yapılarına göre kendilerinden başka Müslüman yoktu. Bunun yanında “Yahudi, Hıristiyan ya da Mecûsiyim” diyenlere dokunmuyorlardı. Müslümanlar arasında tam bir terör havası esiyordu.  

​

Gerçekleştirmiş oldukları ayaklanmalar sonucunda, Kirman, Fars ve diğer doğu eyaletlerini egemenlikleri altına almışlardı. Ancak hem Nafi’ b. Ezrak’ın, ölümünden sonra (684) bu fırka içerisinde Arap unsuru ve mevali arasında ciddi sorunların ortaya çıkması sebebiyle varlığını fazla sürdürememiştir. (698)

​

Necde Taraftarlarının Sonu

Necde, kısa süre içerisinde Yemame, Bahreyn ve Uman gibi bölgeleri ele geçirerek hakimiyet sahasını genişletmiş ve Arap yarımadasında özerk bir yönetime sahip olmuştu.

​

Yemâme ve Bahreyn’de güçlenen Necde b. Âmir’e bağlı olan Necedât fırkası, tutunamayarak San‘a’ya geçti. Burada hâkimiyet sağlayacakları esnada aralarında çıkan anlaşmazlık sebebiyle liderlerini öldürdüler (691); ardından da tamamen yok edildiler.

​

Necde’nin ölümünden sonra taraftarları, Ebû Füdeyk ile bir müddet faaliyetlerini sürdürmüşler, ancak pek bir varlık gösteremeden ortadan kalkmışlardır. 

​

Kafir kavramı, Haricilik düşüncesinde mümin kavramının oynadığı rolden çok daha mühim bir rol oynamaktadır. Öyle ki mümini tanımlamak yerine Hariciler, aşk ve şevkle Müslüman cemaatinden kovulacak olanları tayine çalışmışlardır.  Necde b. Amir, Nafi’nin görüşlerinin uygulanabilir olmadığını görerek değişiklik yapmak zorunda kalmış ve bu yüzden küfr kavramını “küfr-i ni’met” ve “küfr-i din” şeklinde iki kısma ayırmıştı. 

​

Necde, ayrıca yapmış olduğu savaşlarda Ezarika gibi, herkesin kendisine katılmasını beklememiştir; Necde’ye göre savaşa, yani cihada katılmak, değerli bir iş olmakla birlikte herkesin muhakkak yapması gereken bir şey değildi; bu yüzden savaşa katılamayıp oturmak Nafi’nin iddia ettiği gibi, günah değildi. 

​

Sufriyye’nin Kuzey Afrika’ya Geçmesi

Sufriyye’nin inanç ilkelerinin başında, kuud ilkesi gelmektedir. Bu ilke, Sufriler’in her şeyden önce kendi görüşlerini benimsemeyen diğer Müslümanlarla ilişkilerini belirlemektedir. Bundan dolayı Sufriler, sırf kendi düşüncelerini benimsemedikleri için, kendi mezheplerinden olmayan Müslümanlara karşı, Ezarika gibi şiddete başvurmaz.

​

Sufriyye’nin benzer bir tavrı, iman-küfür konusunda da sürdürerek genel Harici geleneğinden ayrılıp daha ılımlı bir yol tercih ettiği görülmektedir. Sufrilere göre iman, her şeyden önce yerine getirilmesi gerekli olan fiillerin toplamıdır. Küfür ise, tıpkı Necedat’ta olduğu gibi, ikiye ayrılmakta olup biri, Allah’ın nimetlerini inkâr, yani onun nimetlerine karşı nankörlük etmek; diğeri ise, Allah’ın Rabliğini inkâr etmek olmak üzere iki çeşittir. Sufriyye, kendi görüşlerine katılmayanların, hatta müşrik kadın ve çocukların cehennemlik olmadığı ve öldürülmelerinin de gerekmediği görüşündedir. 

​

Sufriler, Hariciliğin en temel görüşlerinden biri ve belki de var oluş sebebi sayılabilecek olan imamet konusunda ileri sürdükleri görüşleriyle diğer Haricilerden daha farklı bir tavır sergilemişlerdir. Sufriyye’ye göre şartlara uygun bir imam seçilinceye kadar isyan veya başkaldırının esas alınmasına rağmen, onlara göre insanların başında bir imamın bulunması şart değildir.

​

Sufriler, Abdülmelik b. Mervan döneminde Haccac’ın Irak valiliği yaptığı sırada Irak’ta etkinlik göstermişler, ardından güçleri zayıfladığından Kuzey Afrika’ya geçerek hem Emeviler’in son dönemleri hem de Abbasiler döneminde bir seri ayaklanma hareketi ile varlıklarını göstermişlerdir. 

​

Kaynaklarda Sufriyye ile ilgili görüşleri Mağrib’e ilk götüren kişinin, Abdullah b. Abbas’ın azatlısı ve talebesi olan İkrime (725) olduğu belirtilir. İkrime’nin burada başarılı olmasının arkasında Berberi kökenli oluşunun da ciddi bir etkisi olduğu söylenebilir. Bu noktada, özellikle bazı önemli Berberi kabile liderlerinin Sufri görüşleri benimsemesi, Sufriyye fırkasına bölgede önemli bir güç katmıştı.

​

Mutedil görüşleri sebebiyle Sufriyye, Berberiler arasında hızla yayılmış ve Ebû’l-Kasım’ın lider olmasıyla (757) Kuzey Afrika’da özellikle bugün Fas sınırları içinde, Abbasi iktidarından uzakta Midrariler Devleti'ni kurmuşlar (771), oradan da Endülüs’e geçmişlerdi.

​

Sufriler, mezheplerinin gelişme dönemlerinde Kuzey Afrika’da İbadiler’le bir takım mücadeleler içine girmelerine rağmen bazıları, süreç içerisinde İbadiyye’nin görüşlerini benimseyerek İbadilik içerisinde varlıklarını sürdürdüler. Ayrıca, bazı Sufriler, Kuzey Afrika’nın kırsal kesimlerinde günümüzde de yaşamaktadırlar. 

​

İbadiler

Nafi’ b. Ezrak’tan Basra’da yaşayan Haricilere gelen mektubu, Abdullah b. İbad farklı değerlendirmiş, içlerinde bulundukları konumu ve Basralıların durumunu farklı şekilde yorumlamıştı. Abdullah b. İbad, Basra’da içlerinde yaşadıkları topluluğun Nafi’ b. Ezrak’ın iddia ettiği gibi, müşrik olmadığını; sadece nimet ve hükümler karşısında nankör olduğunu söyleyerek, kendi durumlarının da müşrikler arasındaki Hz. Peygamber’in durumu gibi olmadığını düşünüyordu. Bu yüzden onlar, can ve mal güvenliğine sahip olup savaş sırasında onlardan elde ettikleri mallar hariç, onlara ait hiçbir şey kendilerine helal değildi, dolayısıyla onlarla nikahlanmanın ve onlara varis olmanın da bir sakıncası yoktu. 

​

İbadiler’in faaliyetlerine, ilk olarak Abdullah b. İbad yaşarken Basra’da şahit olunmaktadır. İlk dönemler Basra’daki faaliyetler, gizli dini bir cemaat şeklinde gerçekleşmiş olup, İbadi mezhebinin tarihi gelişimi içinde bu dönem, gizlenme devri şeklinde adlandırılır.

​

Abdullah b. İbad, özellikle İbadiliğin fikir babası ve bilge kişisi sayılan, mezhebin en ünlü düşünürlerinden biri olan Cabir b. Zeyd’in fikirlerinden ilham alarak Basra’daki aşırı Harici gruplarının faaliyetlerine katılmamış, aklıselimin ve sünnet çizgisinin sınırları içinde kalmak isteyenleri çevresinde toplamış, herhangi bir isyan hareketine karışmaksızın Basra’da sakin bir hayat yaşamıştır. 

​

İbn İbad, özellikle “iyiliği yaymak ve kötülüğü engellemek” amacıyla Abdülmelik b. Mervan (705)’a göndermiş olduğu risalesi ile İslam dünyasında tanınmıştır. Bu risalede Abdullah b. İbad, Abdülmelik b. Mervan’a dinde aşırılığın ne olduğunu tarihi anlamda örneklerle anlatarak, onu Allah’ın kitabına, Rasûlünün sünnetine, onun helal kıldığı şeyleri helal kılmaya, haram kıldığı şeyleri de haram kılmaya ve Allah’ın hükmüne razı olmaya davet etmiştir. 

​

Abdullah b. İbad’ın risalesinde de görüleceği gibi, Emeviler’e karşı gösterdiği mutedil siyaset, kendisinden sonra da fırkanın önemli alimlerinden Cabir b. Zeyd (711)’in dirayetiyle devam ettirilmiştir. Cabir b. Zeyd, İbadiyye mezhebinin aslı olarak kabul edilen bir ilim deryasıdır. Bunun sebebi, İbadiliğin esaslarının büyük ölçüde Cabir b. Zeyd tarafından belirlenmiş olmasıdır. Uman’ın iç bölgelerinde doğan Cabir b. Zeyd, başta Abdullah b. Abbas olmak üzere, Hz. Aişe, Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Ömer, Ebû Hureyre, Enes b. Malik, Cabir b. Abdullah gibi sahabilerden hadis rivayet etmiştir. Abdullah b. Abbas’la bir arada bulunmuş, ona talebelik yapmış ve öğrendiği hadisleri ona okumuştur. O, Basra’da döneminin Hasan Basri ve Muhammed b. Sirin gibi önde gelen alimlerinden biri olarak görülüyordu. 

​

Abdülmelik b. Mervan’ın ölümünden sonra (705) Cabir b. Zeyd’in de içlerinde bulunduğu Basra’da yaşayan İbadi ileri gelenlerinin çoğu, Uman’a sürülmüş, bir kısmı ise, hapsedilmişti. Cabir’in sürülmesinin sebebi, öyle görünmektedir ki Emevilere aykırı gelebilecek bazı görüşlere sahip olmasıydı. Örnek olarak halkı raşid halifeler dönemindeki şûra sistemi, adalet ve eşitliğe çağırmaktaydı. Cabir b. Zeyd, daha sonra Basra’ya geri döndü ve Basra’da vefat etti (712).