Müslümanların Tarihi
Islahat Ve Siyasi Restorasyon:
Hişâm b. Abdülmelik (724-742)
Prof. Dr. Adem Apak'ın Ana Hatlarıyla İslam Tarihi-3 (Ensar:2016)
kitabından kısaltılarak alınmıştır.
Hişam, en uzun süre devlet başkanlığı yapan Emevi halifelerindendir. Onun dönemi, iç karışıklıkların sosyal hayata hakim olduğu sürece tekabül eder.
Arap Irkçılığı ve Kabileler Arası Mücadele
Bu dönemde mevaliye karşı Arapçılık anlayışı etkinlik göstermeye başlamış, aynı anda Arap kabileleri arasında da Kelbilik-Kaysilik mücadelesi hız kazanmıştır. Ayrıca Şii ayaklanmaları ve Abbasi propagandacılarının yoğun faaliyetleri ile nihayet Haricilerin yıkıcı isyanları toplum bütünlüğünü tehlikeye düşürdüğü gibi, yönetim halk ilişkilerini de derinden yaralamıştır.
Kabileler Arası Çekişmeler
Hişam'ın hilafete geldiği dönem (724), Emeviler devletinde Yemeniler ile Mudarilerin kabile rekabetlerinin had safhaya çıktığı bir zamana tesadüf eder. Dolayısıyla Hişam, devlet başkanlığı sürecini Araplar arasında denge politikası sağlama ve bütün bunların sonucunda da yönetime yeniden toplumsal meşruiyet kazandırma çabalarıyla geçirmiştir. Yıllara dayanan düşmanlığı tamamen ortadan kaldırmak, Kelbi ve Kaysileri bir araya getirmek artık neredeyse mümkün olmadığı için, halife bunun yerine yönetimi Kelbi veya Kaysi asabiyetine eşit uzaklıkta olacak şekilde dengede tutmaya çalışmış, idareyi en azından kabile politikalarının uygulayıcısı olmaktan çıkarmayı hedeflemiştir. Ancak yine de kabile çekişmeleri ve çatışmalarının önüne geçememiştir.
Hem Kelbilere, hem de mevaliye zulmetmesi sebebiyle Hişam tarafından görevden alınan Ubeyde'nin yerine İfrikıye valiliğine Ubeydullah b. Habbab tayin edilmiştir. O da ırkçı politika takip etmede selefinden aşağı kalmamış, bir taraftan 5 bin Kaysi aileyi yerleştirmek suretiyle bölgede Kuzey Arabistan menşeli nüfusunu artırırken, diğer taraftan da hem Kelbileri hem de ülkenin yerli halkı Berberileri yönetime düşman hale getirecek kabilevi politikalar takip etmiştir. Onun icraatı sonucunda bölgede pek çok ayaklanma meydana gelmiştir.
Irak bölgesinde şiddetli takibata uğrayan Haricilerin Kuzey Afrika'ya gelmesiyle birlikte Berberi isyanları dini bir veçhe de kazanmış, bunun sonucunda bölge önemli bir Haricilik merkezi haline gelmiştir. Araplar tarafından dışlanan Berberiler arasında eşitlik, adalet ve kardeşlik gibi değerleri propaganda aracı olarak kullanan Hariciler burada önemli derecede destek kazanmışlardır. Neticede Berberiler arasında milli hislerle dini hisler birleşip etkili bir isyan sebebine dönüşmüştür.
Prof. Dr. Adnan Demircan'ın Emeviler (Beyan: 2017)
kitabından kısaltılarak alınmıştır.
Şii İsyanı: Zeyd b. Ali
Hişâm döneminde meydana gelen önemli gelişmelerden biri, Hz. Hüseyn’in torunu Zeyd b. Ali’nin isyanıdır. Hişâm ve Küfe valileri ile Zeyd arasında meydana gelen bazı sorunlar sebebiyle Zeyd, Kûfelilerin desteğiyle isyan etti. Kûfeliler dedesi Hüseyıı’i yalnız bıraktıkları gibi Zeyd’i de yanlız bıraktı. Zeyd, yanında kalan az sayıdaki adamıyla öldürüldü (740).
Prof. Dr. İhsan Süreyya Sırma'nın Emevîler Dönemi. (Beyan: 2010) kitabından kısaltılarak alınmıştır.
Hişâm b. Abdülmelik’in zamanında gizli de olsa, Abbasî davetçileri Maveraunnehir bölgesinde faaliyetlere başladılar ve Şia da harekete geçti.
Kardeşi Yezid’e nazaran daha olumlu olan Hişâm b. Abdülmelik, kan dökmeyi sevmezdi.
Hişâm b. Abdülmelik Hacca gitti. Halife Hişâm, Medine’de bulunduğu sırada, Hz. Osman’ın ailesinden birisi kendisine gelerek, mukaddes topraklara hoş geldiğini, ve burada, Hz. Ali’ye lanet etmesini söyler. Halife Hişâm ise, şu tarihî cevabı verir:
“Biz buralara, birilerini lanetlemek için değil, Hacc için geldik!”
Hz. Ali’nin torunlarından Zeyd b. Ali Kûfe’de ayaklanarak, kendisine biat etmeleri için halkı davet etti. Bu hareketin bir kolu da Horasan’da faaliyet gösteriyordu. Kûfe’de birçok kimse Zeyd b. Ali’ye biat edince, Hişâm’ın Küfe valisi olan Yusuf b. Ömer asker toplayarak Zeyd’le savaştı; savaş neticesinde öldürülen Zeyd’in kafasını keserek Hişam’a gönderdi.
Prof. Dr. Adem Apak'ın Ana Hatlarıyla İslam Tarihi-3 (Ensar: 2016)
kitabından kısaltılarak alınmıştır.
Hişam'ın, hilafetinin özellikle ikinci döneminde Kaysi asabiyetini teskin amacıyla yaptığı anlaşılan tayinler, ülkede Mudari kabilelerinin etkinliğinin iyice artmasına sebep olmuştur. Ancak onları memnun eden uygulamalar, yönetimi sıkıntıya sokan iki büyük isyanın en önemli nedenleri arasında yer almıştır. Bunlardan birincisi Zeyd b. Ali liderliğinde 738-739 yılında gerçekleşen Şii isyanıdır.
Bu hareketin ortaya çıkmasında Müslümanları yönetmenin sadece Hz. Ali evladına ait olduğu şeklindeki Şii inancı kadar, Irak'ta devlet adına Kaysi politika takip eden Yusuf b. Ömer'in uygulamalarının da sebep olduğu aşikardır. Nitekim yönetimin baskılarından bunalan Yemen menşeli kabileler Zeyd b. Ali'yi sürekli olarak devlete karşı isyana teşvik etmişlerdir. Sonunda hareketi başlatan Zeyd b. Ali de dedeleri gibi Iraklıların vefasızlığının kurbanı olmuş, üstelik daha hareket başlatılmadan yapılan devlet müdahalesiyle öldürülmüştür. Bu hadise o dönemin İslam toplumunda ikinci bir Hz. Hüseyin vakası olarak değerlendirilmiştir. Tarih kaynaklarında Emeviler devletinin yıkılış sebepleri arasında bu olaya da atıf yapılır.
Mevalinin Muhalefeti
Hişam döneminde uygulanan mali disiplin, devletin artan harcamalarına yeniden kaynak temin etme amacıyla daha önceden azaltılmış olan mevali üzerindeki vergilerin artırılması sonucunu getirmiş, bu da özellikle gayrı Arap unsurların yönetime karşı çıkmasına sebep olmuştur. Üstelik Ömer b. Abdülaziz zamanında üzerlerindeki maddi yüklerin azaltılması sebebiyle Müslüman olduklarım ilan eden Sind melikleri Hişam zamanında vergi sistemi tekrar eski hale getirilince İslam'ı terk etmişlerdir. Mevali kendilerine yapılan uygulamadan dolayı dinini terk edip devlete küsmekle kalmamış, geniş çaplı ayaklanmalar da başlatmıştır.
Bu dönemde mevaliye yapılan haksız muameleler gerekçesiyle benzer şekilde Maveraünnehr'de yaşayan Türkler ve onların müttefikleri de ayaklanmıştır. Emevi topraklarının doğusundaki isyanın lideri Seyhun nehri civarındaki bölgeleri kontrol altına alan Haris b. Süreye'tir. Bölgedeki Mürcie mezhebinin silahlı propagandistlerinden olan Haris, hareketine dini bir renk vermek için kendisini mehdi ilan etmiş ve baskı altında olanları zulmünden kurtarmak amacıyla kendisinin Allah tarafmdan gönderildiği iddiasını yaymıştır. Müslüman olmalarına rağmen kendilerinden gayri müslimler gibi vergi alınan mevaliden büyük destek alan Haris b. Süreyc'in isyan girişimine yönetim muhalifi Arapların da destek verdikleri görülür.
Harici İsyanları
Hişam'ın halifeliği döneminde daha öncekilere göre etkisi azalmakla birlikte Harici isyanları da gerçekleşmiştir. Bunların yoğunlaştığı tarih ise 736 yılıdır. Bunlardan ilki Küsare lakaplı Behlul b. Bişr'in başlattığı harekettir. Kufe'de patlak veren bu isyan, Irak, Cezire ve Şam ordularının bir araya gelmesiyle bastınlabilmiş, harekete katılanların tamamı öldürülmüştür. Bunun akabinde Hire'de Vezir es-Sahtiyani ile Hubel bölgesinde Sahari b. Şebib b. Yezid liderliğinde yönetime karşı girişilen ayaklanmalar çetin savaşlardan sonra etkisiz hale getirilebilmiştir.
Hişam Döneminin Genel Değerlendirmesi
Emevi devletinin en zor dönemlerinden birine şahitlik eden Hişam'ın halifeliği, bütün olumsuzluklara rağmen ülkede bozulmuş bulunan istikrarı belirli derecede geri getirmiştir. Halife, aldığı İktisadi tedbirlerle bilhassa selefi tarafından rayından çıkarılan ekonomik hayatın dengelerini yeniden sağlamayı başarmıştır. Bu sebepledir ki Hişam, Muaviye ve Abdülmelik'ten sonra Emeviler döneminin en büyük devlet adamları arasında sayılır. Emevi devleti onun ölümünden hemen sonra tam bir kargaşa içine düşmüş ve kısa süre içinde de yıkılmıştır.