Sacoğulları

Mu'tazıd döneminde Azerbaycan'da hüküm süren Sacoğullan ile de münasebetler bozuldu. Buna rağmen Mu'tazıd, Muhammed b. Ebü's-Sac'ın Azerbaycan ve Ermenistan bölgesindeki hakimiyetini tanıdı. (898). Muhammed b. Ebü's-Sac da halifeye bağlılığını göstermek üzere oğlu Ebü'l Müsafır'i kıymetli hediyelerle birlikte Bağdat'a rehine olarak yolladı. (899). 

​

Karmati Problemi

Halifeliği döneminde ülkenin batı bölgelerindeki yönetim aleyhtarı hareketleri büyük oranda bastıran halife Mu'tazıd, hayatının son üç yılını sosyal, İktisadi ve dini nitelikli bir hareket olan Karmatiler isyanıyla mücadele ederek geçirdi. 

​

Karmati dini doktrini şu şekilde özetlenebilir: 

Karmati düşüncede nur kavramı mühim bir yer işgal eder. Başlangıçta ve sonda tek ve yalnız olan Allah'ın zatı, ulvi bir nurdur. Kahir nurdan külli akıl ve kainatın nefsi ortaya çıkar. Kainatın nefsi nebi, imam ve seçkinlerin akılları gibi beşeri akıllara kaynaklık eder, diğer akıllar ise yok sayılacak belirtilerdir. Şa'şaarû nur, ikinci derecede olup gökteki felekler ve yerdeki cisimler gibi çeşitli görüntüler verebilen karanlıkla ilgili nuru yahut maddeyi meydana getirir. Külli akıl, sabık yaratıcı durumundadır. İmam, külli aklın süfli alemdeki temsilcisidir, bundan dolayı ibadet Allah'ın kendisiyle hicaplandığı, diğer bir ifadeyle şekle bürünen ve ilahi özellikler taşıyan imama tahsis edilmiştir. Karmatiler'e göre peygamber, külli akıl olan sabıktan dolaylı kendisine kutsi ve saf kuvvet intikal eden kişidir. Vahiy getiren ise Cebrail değil, peygamber üzerine taşan akıldır. Onlara güre Kur'an, Hz. Muhammed'in (sav) külli akıldan gelen bilgileri ortaya koyduğu kendi ifadelerinden oluşur. Bu bakımdan Kur'an'ın Allah'ın kelamı diye adlandırılması ancak mecazi anlamdadır.

​

Karmatiler, naslann zahiri ve batıni yönleri bulunduğunu, peygamberlerin zahiri manaları açıkladığını, asıl manalara ulaşabilmek için nasların vasiler, yahut yetkili kimseler tarafından te'vil edilmesinin gerektiğini öne sürerler. 

​

İbadetlerine gelince, Karmatilere göre namaz, güneşin doğuşundan önce ve batışından sonra olmak üzere kılınan ikişer rekattan ibarettir. Namaz kılan kimse, her rekatta Ahmed b. Muhammed b. Hanefiyye'ye nazil olduğuna inanılan İstiftah sûresini okur. Kıble Beytülmakdis'tir. Zekat, genellikle imamın hakkı olarak anlaşılmış, belli nisbette ve yılda bir defa tahsil edilmiştir. Hac ibadeti zahiri ve batını olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Zahiri hac herkesin yaptığı, batıni anlamdaki hac ise imamı ziyaret olarak kabul edilmiştir. Bunların dışında Karmatiler'in içkiyi helal, azı dişli ve pençeli hayvanların yenilmesini haram saydıkları, kendilerine muhalif olanların cizyeye bağlanmasını gerekli gördükleri de nakledilen bilgiler arasındadır.

​

İbn Kesir, Karmatileri dinsiz, Fars felsefecilerine tabi olup Zerdüşt ve Mazdek'in peygamberliğine inanan zındıklar olarak nitelerMüellif, Karmatiler'in daha ziyade Rafiziler'e musallat olup onları ifsat ettiklerini zikreder. 

​

Kufe’deki Hareket

Karmatiler, Kûfe'de İsmaili propagandisti olan Hamdan b. Karmat'a (ö. 906) nispetle bu isimle anılmıştır. Esasında nasların Zahiri manalarını kabul etmeyen, gerçek anlamlan ancak Tanrı ile ilişki kurabilen masum imam'ın bilebileceği fikirlerden beslenen bu hareket, muhtelif yerlerde ve değişik liderlerin başkanlığında ortaya çıkmıştır. Merkezi idarenin ihmalleriyle zamanın iki hararetli meselesi olan mahalli menfaatler ve kırsal bölgelerdeki memnuniyetsizlik, sürekli olarak yönetime karşı harekete geçmek için fırsat kollayan Şiilerin, hareketlerini birleştirip tehlikeli bir ihtilal şekline dönüştürmelerine fırsat vermiştir. 

​

Karmatiler'in ilk defa göründükleri Küfe'deki hareket, daha ziyade köylüleri arasında yayılmıştır. Onların yönetime karşı isyanı ise özellikle her sene adam başına bir dinarlık yeni bir vergi konulmasına karşı bir tepki hareketi görünümündeydi. Kûfe merkezli başlayan Karmati hareketi, yaklaşık on yıl (890-901) etkinliğini sürdürdü. 

​

Bahreyn’deki Hareket

Mu'tazıd dönemindeki ikinci Karamita faaliyeti, Bahreyn'de 889 yılında başladı.  Ebû Said, hareketinde Arabistan'ın doğu tarafındaki bedevilerden büyük destek aldı. Kısa süre zarfında Bahreyn'de bir üs kurmak için yeterli sayıda asker toplayan Karmatiler, neticede Basra'yı tehdit edecek güce kavuştu.  Bunun üzerine halife bir askeri birliği isyan bölgesine gönderdi. 

​

İki taraf arasında karşılıklı saldırılar gerçekleşti. Bir süre sonra merkezdeki problemler sebebiyle halife ordusundaki bir kısım askerlerin geri çekilmelerini fırsat bilen isyancılar, burada kalanların tamamını kılıçtan geçirip, komutanları Abbas'ı esir aldılar. (891) Bu şekilde Bahreyn bölgesi bütünüyle Karmatiler'in kontrolüne girmiş oldu. 

​

Halife de 902 yılında vefat etti. Netice itibariyle Abbasi devletinin bu dönemde en büyük gailesi olan Karmatiler problemi, yeni halifeye miras kalmış oldu. 

​

Kişiliği ve Dönemi

Halife Mu'tazıd akıllı, zeki, aynı zamanda sert tabiatlı ve şiddet siyaseti takip eden bir idareci olarak tanınmıştır. O emri altında görev yapanlara karşı da çok merhametsiz olarak bilinirdi. Buna karşılık yiğitlik ve cesaretiyle de tanınıyordu. Savaşlarda hep askerlerinin önünde çarpışmıştır. Bu sebeple halk kendisine büyük saygı duyar, aynı şekilde çok da korkardı. Onun aşırı sertliği sebebiyle, zamanında Karmatiler dışında fitne ve karışıklıkların sükûnet bulduğu rivayet edilir.  Belki de bu sebeple onun idaresi döneminde ekonomik anlamda rahat bir dönem yaşanmış, halife bundan istifadeyle halk üzerindeki bazı vergileri kaldırmıştır.  Bütün bu yaptıkları sebebiyle Mu'tazıd, Abbasi devletini yeniden tesis ettiği düşüncesiyle II. Seffah olarak isimlendirilmiştir.