Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer’in Kabileciliğin Etkisini Azaltmaya Yönelik Politikaları

Hz. Peygamber (sav), kabileler üstü konumumun verdiği avantajla, özellikle Medine döneminde kabile asabiyetinin olumsuz etkisini en alt düzeye indirmeyi başarmıştı. Bununla birlikte gerek Ensar-Muhacir [Medineli-Mekkeli] gerekse Evs-Hazrec [Medine içindeki iki kabile] rekabetleri zaman zaman gün yüzüne çıkmışsa da, bu kabil olaylar bütün Medine donemi dikkate alındığında istisnai bir mahiyet arz eder. Ancak asabiyet yine de potansiyel olarak varlığını bu süreçte de devam ettirmiştir.

​

Hz. Peygamberin (sav) vefatından sonra asabiyetin kendini gösterme fırsatı bulduğu ilk hadise, halife seçimidir. Bu gelişme sanki daha sonraki asabiyet merkezli siyasi problemlerin de habercisi olmuştur. Kendisi Kureyşli ve Haşimi olmakla birlikte, peygamberliği sebebiyle kabileler üstü bir konumda bulunan Hz. Peygamberin (sav) siyasi boşluğunu doldurmak kolay değildi. Bunun farkında olan ve asabiyetin yakıcı yüzüyle en ciddi bir şekilde halife seçiminde karşı karşıya gelen Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer, Müslümanların idaresini üstlendikleri andan itibaren asabiyetin tesirini azaltma yönünde, başka bir ifadeyle farklı Arap soylarının kabilecilik mücadelelerini engelleme konusunda ciddi gayret sarf etmişlerdir.

​

Asabiyetle mücadele konusunda Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer’i birlikte değerlendirmek gerekir. Zira onlar ilk halife seçiminin ardından devletin yönetim sorumluluğunu birlikte üstlenmişlerdir. Zaten Hz. Ebu Bekir’in halife seçiminde Hz. Ömer etkin bir rol oynamış, Hz. Ebu Bekir ise vefatına yakın bir dönemde Müslümanların görüşlerini de alarak Hz. Ömer’i yerine halef bırakmıştır.

​

İlk iki halifenin prensipleri üç alt başlık altında incelenebilir:

​

Kendi Kabile Mensuplarını İktidardan Uzak Tutma

Gerek Mekke gerekse Medine döneminde asabiyetin olumsuz tesirlerine bizzat şahit olan Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer, bu tesiri azaltmak için kendi kabilelerine yönetim kapılarını kapatmışlardır.

​

Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer in soyları, Kureyş içinde güçlü kabileler değildi. Ancak her iki halife de bazı siyasi makamlara kendi kabile mensuplarını getirme imkanına her zaman sahiptiler.

​

Hz. Ebu Bekir’in hilafeti döneminde hem irtidat hadiselerini bastırmak üzere gönderilen hem Irak hem de Şam topraklarına sefere çıkan komutanlar arasında Teym kabilesine mensup hiçbir şahıs yer almamıştır.

​

Kendi aile mensuplarını idari makamlardan uzak tutma konusunda en titiz uygulamalara imza atan devlet yöneticisi kuşkusuz Hz. Ömer’dir. Öyle ki, yaklaşık 10 yıl süren hilafeti boyunca Hz. Ömer ordu komutanlığı ve eyalet valiliği gibi üst düzey makamlara Adi kabilesine mensup hiçbir kimseyi şahsı tayin etmemiştir. 

​

Hz. Ömer’in, idarenin bir aile saltanatına dönüşmemesi konusundaki hassasiyeti, vefatından hemen önceki söz ve davranışlarında açık bir şekilde görülür. Zira oğlu Abdullah’ın halife tayin edilmesi şeklindeki talepleri kesinlikle kabul etmemiş, aşırı ısrarlar karşısında oğlunu şuraya dahil etmiş, ancak kendisine sadece seçme hakkı

Hz. Ömer’in idarenin bir aile saltanatına dönüşmesini engelleme düşüncesi sadece kendi ailesiyle sınırlı kalmamış, aynı endişeyi içlerinden halife çıkma ihtimali olan aileler için de taşımıştır. Bu nedenle, en güçlü halife adayları olarak gördüğü Hz. Ali’yi, “Eğer sen bu işi yüklenecek olursan, Haşimoğulları’nı halkın başına getirmekten sakın”, Hz. Osman’a da “Şayet sen bu makama gelirsen Ebu Muaytoğulları’nı insanların başına musallat etme” sözleriyle uyarmıştır. 

​

Yönetimde Kabileler Arası Denge Politikası Takip Etme

İlk iki halife kendi kabilelerini devlet idaresinden uzak tutma siyasetinin tamamlayıcısı olarak, idarede kabileler arası denge politikası takip etmişlerdir. Burada dengeden kastedilen, yönetimde kabilelere mutlak anlamda eşit pay vermek değil, ancak ehil ve liyakat sahibi şahısları kabile ayrımı yapmadan iktidar mevkilerine getirmektir.

Hz. Ebu Bekir, halifelik makamına geldiğinde, ilk işaretleri Hz. Peygamber (sav) döneminde alınan irtidat hadiselerini bastırmak için gönderdiği ordularda gerek Kureyş, gerekse diğer Müslüman kabilelerden birlik komutanları tayin etmiştir. 

​

Hz. Ebu Bekir, kendisi kabile asabiyeti konusunda hassas davrandığı gibi, aynı hassasiyeti göstermeleri hususunda komutanlarını da uyarmıştır. Şam topraklarına hareketinden önce Yezid b. Ebi Süfyan’a yaptığı tavsiyeler, onun bu husustaki dikkatini açıkça ortaya koyar:

“Ben seni denemek, zorluklarla karşılaşmanı sağlamak ve idari konumda yeterli duruma gelmen için komutan yaptım. Vazifeni güzel yaparsan, seni bu işinde bırakır, hatta daha büyük işlerin başına getiririm. Yapamazsan seni azlederim. Sakın cahiliye davasının taassubuna kapılmayasın. Çünkü Allah, cahiliye davasına da cahiliye halkına da buğz eder”.

​

Hz. Ömer’in tavrı, Halid b. Said’in azledilmesi hadisesinde bariz bir görülür: Halid b. Said, Hz. Peygamber’in (sav) vefatından sonra Sana’daki valiliği bırakıp Medine’ye döndüğünde Hz. Ebu Bekir’in halife olduğunu duyunca buna tepki göstermiş, seçime sessiz kaldıkları gerekçesiyle Hz. Ali ve Hz. Osman’ı kınamıştır. Kendisine karşı sergilenen bu tavra rağmen Hz. Ebu Bekir, onu Şam a gidecek askeri birliğe komutan tayin etmiştir. Hz. Ömer, asabiyeti çağrıştıran davranışı sebebiyle Halid’in bu göreve getirilmesine sürekli karşı çıkmış, nihayet onun ısrarı neticesinde Ümeyyeli Halid b. Said komutanlıktan azledilmiştir.

​

Eyalet valiliği ve ordu komutanlıklarına farklı kabilelerden şahıslar tayin etmiştir. Görev üstlenen bürokratlar genelde Kureyşli olmakla birlikte, zaman zaman Kureyş harici kabileler de idarede yer bulmuşlardır. Meşruiyetini ve buna bağlı olan icra gücünü neredeyse bütün kabilelere dayandırmış görünmektedir. Böyle bir görev paylaşımında kabilelerin iktidar amaçlı mücadelelerinin etkinliği tabiatıyla en alt düzeye iner. Yine bu sistemde kabilelerin idareye karşı müstakil olarak davranma imkanları da ortadan kaldırılmıştır; yani kabilelerden herhangi birinin bu sistemi tek başına bozmaya gücü yetmeyecektir. Çünkü eyaletlerden birinin valisi veya ordunun komutanı, kendi kabilesinin ikbali adına yönetime karşı isyan ettiği zaman yahut halife, valilerden birisi veya onun kabilesi aleyhine bir icraatta bulunduğunda, o valinin kabilesi isyana teşebbüs ederse, karşısında sadece halifeyi ve halifenin kabilesini değil, halife ile iktidarı paylaşan diğer bütün kabileleri bulacaktır.

​

Asabiyet, valilere kendi kabilelerinin menfaatini koruma yükümlülüğünü verdiği için, bu sistemin sağlıklı yürümesine asabiyetin dolaylı katkı sağlamıştır. Hz. Ömer’in yönetimde uyguladığı denge politikası, bir taraftan asabiyetin siyasete tesirini en aza indirmeyi hedeflerken, diğer taraftan da asabiyet damarından beslenmektedir.

​

Haşim Oğullarını Devlet Yönetiminden Uzak Tutma

İlk halife seçimi hadisesinde de değinildiği gibi, kaynaklar Hz. Peygamber’in (sav) vefatından sonra hilafet hususunda Müslümanların genelde üç gruba ayrıldığını aktarırlar. Bunlar, Hz. Ebu Bekir’in hilafetini tereddütsüz destekleyen Muhacirler, Beni Saide Çardağında Sa‘d b. Ubade’yi halifeliğe getirmek üzere toplanan Ensar ve halifeliğin asıl kendilerinin hakkı olduğunu düşünen Haşimoğullarıdır. 

​

Haşimilerin hilafet beklentilerinin gerçekleşmemesi, onların seçilen halifeye biatta gecikmelerine sebep olmuştur. Nitekim rivayetler Hz. Ali’nin biati hakkında, genel biatin ertesi gününden altı aya kadar farklı tarihler verirler. Bu durum, başlangıç döneminde Haşimiler’in Hz. Ebu Bekir’in halife seçilmesinden pek memnun olmadıklarım açıkça ortaya koyar.

​

Haşimoğulları’nın, Hz. Peygamber (sav) ile akrabalıkları sebebiyle hilafette hak sahibi olduklarını iddia etmeleri, sonraki dönemde ilk iki halifeyi bu aileye karşı siyaseten tedbir almaya sevk etmiş görünmektedir. Hz. Peygamberin (sav) manevi mirasçısı olduklarına inanan Haşimiler’i idareden uzak tutmak için, onları devletin kilit noktalarına, bilhassa ordu komutanlığı ve valilik gibi güç vehmedecek makamlara getirmemişlerdir. Bu genel politikanın neticesi olarak, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’in yönetimleri döneminde Haşimoğulları’na mensup bir ordu komutanı veya bir eyalet valisine tesadüf edilmez. Bu aileden sadece Hz. Ali ilk iki halifenin istişare meclisinin bir üyesi ve halife danışmanlarından birisi olmuştur. 

​

Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’in Haşimiler’i devlet yönetiminden uzak tutma politikaları, İslam öncesi dönemden beri bu kabilenin siyasi rakibi olan Ümevyeliler lehine tezahür etmiş, bu anlayış onların devlet nezdinde önemli konuma yükselmelerine imkan sağlamıştır. Nitekim Ebu Süfyan’ın iki oğlu sırasıyla Şam valiliğini üstlenmişlerdir. Dolayısıyla mezkur süreçte Emevi-Haşimi rekabetinde birinci grubun daha avantajlı konuma geldiği söylenebilir.

​

Bu bilgi ve değerlendirmelerden yola çıkarak, Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer’in ilk halife seçiminden başlayarak daha sonraki hadiselerde Hz. Ali’yi ve onun şahsında Haşimoğulları’nı siyasi alandan devre dışı bıraktıklarını söylemek mümkündür.