Kur'ancılık Söyleminin Tutarlılığı/Tutarsızlığı

Prof.Dr. Mustafa Öztürk'ün Çağdaş İslam Düşüncesi ve Kur'ancılık (Ankara Okulu: 2013) adlı kitabından kısaltılarak alınmıştır.

 

Kur’ancılık Söyleminin Delillerinin Eleştirisi

Başta Hz. Peygamber’in sözlü ve fiilî sünneti olmak üzere sahabe ve tâbiûndan menkul bilgi, görüş ve değerlendirmeleri, kısaca tarihsel tecrübeyi ve zengin ilmi geleneği yok hükmünde sayarak dinî ahkâmı tek kaynağa irca eden Kur'ancılık söyleminin tutarlılığı/tutarsızlığı meselesine, bu söylemin tarihteki tüm temsilcilerinin istidlalde bulunduğu birkaç ayette ne kastedildiğini tavzihle başlamak yerinde olacaktır.

​

Kitapta Hiçbir Şeyin Eksik Bırakılmamış Olması

Öncelikle, "Biz kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık. (En’âm 6/38) mealindeki ayetin gerçekte ne söylediğini izah etmek gerekir. Çünkü bu ayet gerek Kur’ancılar gerek bilimselci tefsirciler gerek sûfîler ya da aradıkları her şeyi Kur’an’da bulduklarına ve bulacaklarına inanan tüm çevreler tarafından en güçlü delil olarak sunulmaktadır. Klasik dönem tefsir kitaplarına bakıldığında ayetteki el-kitâb kelimesinin hemen bütün müfessirlerce, Ümmü’l kitâb, Levhi mahfuz ya da ilmi ilahi olarak açıklandığı görülür. Gerek bu izah gerekse siyak-sibak bütünlüğü ayetin, “insanlar ve diğer bütün canlı varlıkların ecelleri, rızıkları ve amelleriyle ilgili tüm bilgiler, eksiksiz olarak Allah katında kayıtlıdır" şeklinde bir anlam taşıdığını gösterir.

​

Buna mukabil Fahreddîn erRâzî el-kitâb kelimesine “Kur’an" manası vermeyi tercih etmiştir.  Râzî’nin bu tercihi, usûl ve fürûda sıkı bir Şafiî taraftan olmasıyla ilgilidir. İmam Şafiî’nin, "Ümmetin [re’y, kıyas, içtihad, istinbat meyanında] söylediklerinin tamamı Sünnetin şerhi; Sünnet in tamamı da Kur’an’ın şerhidir." sözü dikkate alındığında Râzî’nin “Kur’an da yok yoktur” gibi bir inanca sahip olması gayet tabiidir.

​

Tekrar asıl konuya dönersek, söz konusu ayette Allah’ın sınırsız ilim ve kudretinden söz edilmekte, el-kitâb kelimesi ise çeşitli ayetlerde Ümmü’l kitâb, Levhi mahfuz, İtnâmı mübin gibi farklı terkiplerle ifade edilen İlahî ilme karşılık gelir. Dolayısıyla el-kitâb’ın ilgili ayette “Kur’an”a delaleti, İbn Âşûr’un (ö. 1973) da belirttiği gibi” son derece zayıf bir ihtimaldir.

​

Bu ihtimal doğru kabul edildiğinde, sınırlı sayıda ayetten oluşan Kur’an metninde umûr-i dîniyye ve dünyeviyenin tek tek tadat edildiğini, dolayısıyla ahkâm yönünden hiçbir şeyin eksik bırakılmadığını söylemek gerekir ki kimi Kur’ancılar da aynen böyle söylemektedir. “Hiçbir şeyi eksik bırakmadık” demek. “Her şeyden söz ettik" demektir. Ancak Kur’an’daki muhteva “her şey”in medlulünü kesinlikle karşılamaz. Çünkü bu anlamdaki “her şey”in kapsamına bütün tümeller ve tikeller girer.

​

Kur’an’ın muhtevasına bakıldığında, ağırlıklı olarak inanç ve ahlak temelinde tevhid, şirk, iman, küfür, nifak, fazilet, rezilet gibi belli başlı konulardan söz edildiği, ahkâmla ilgili ayetlerin ise en tekellüflü hesaplamayla dahi ancak beş yüze baliğ olduğu, yine Kur an metninin önemli bir kısmının kıssalardan oluştuğu ve bunların çoğunda tekrarlar ve tedahüller bulunduğu görülür. O hâlde, “her şey"den maksat, bildik anlamda “her şey” değil, başka bir şeydir. Daha açıkçası, Nahl 16/89. ayette kastedilen anlam, dinî-ahlakî rehberlik (hidayet) hususunda ve/veya dinin temel ilkeleri konusunda gerekli olan her şeyin Kur'an'da açıklanmasından ibarettir. Bunun aksi savunulduğu takdirde, sözgelimi Neml 27/23. ayette geçen ‘min külli şey' ibaresine de aynı anlamı yüklemek ve Sebe melikesine dünya üzerinde mevcut olan bütün her şeyden, her nesneden verildiğini söylemek gerekir. Oysa buradaki “her şey“in böyle bir anlam taşımadığı izahtan varestedir. Sözün özü, Kur’an zerreden kürreye kadar bütün her şeyden tek tek söz eden bir kitap olmadığı gibi, prospektüs gibi okumaya müsait bir metin de değildir.

​

Hükmün Ancak Allah’ın Olması

Dini ahkâmı tek kaynağa indirgeme konusunda başvurulan bir diğer delil, En’âm 6/57, Yûsuf 12/40 ve 67. ayetlerdeki “Hüküm ancak Allah’ındır.” ifadesidir. Kur’ancı söylemin yorumuna göre, hüküm Allah’tan başkasına bırakılırsa, dosdoğru dinden sapılmış olunur. Mezhep içtihadlarıyla, icmâ, kıyas başlıklarıyla veya hadislere dayandırılarak verilen hükümler Allah'ın hükmü değildir. Bu mezhepleri dine eşitlemek, Allah'ın hüküm koyucu yetkisini başkasına vermek demektir. Allah'ın hüküm konusunda hiçbir ortağı yoktur. Kişilerin şahsi hükümleri din olamaz.

​

Allah’ın hükümleri Allah’ın vahyi olan Kuran’dadır. Zaten Allah’ın sözü olduğu İddia edilebilecek başka bir kaynak yoktur ki bu kaynağın Allah'ın hükmünü kapsadığı iddia edilebilsin. Hükmün yalnız Allah’ın olması (12 Yûsuf Suresi 40) ve Allah'ın hükmüne kimsenin ortak kılınmaması (18 Kehf Suresi 26) için Allah’ın hükümlerinin hepsini içeren Kur'an’ı dinin tek kaynağı yapmak zorundayız. Eğer Allah'ın hükmü olmayan. Allah'ın olmayan kitapları, dinî hüküm kaynağı yapıyorsak (İster mezhep ilmihâli, ister hadis kitabı olsun) Allah'ın kitabı Kur’an’la çeliştiğimizi bilmeliyiz.

​

İlk Haricîler tarafından da bir tür slogan olarak kullanıldığı bilinen “Hüküm ancak Allah’ındır.” mealindeki Kur’an ifadesinin teşri’ (hüküm vazetme) yetkisinin kime ait olduğu ve/ veya Sünnetin dinî ahkâm tespitindeki yeri ve kaynak değer gibi bir konuyla uzaktan yakından ilgisi yoktur. Zira bu ifadenin yer aldığı En’âm 6/57. ayetin Edip Yüksel mealindeki karşılığı şöyledir:

“Ben Rabbimden bir delile dayanmaktayım. Siz ise onu yalanladınız. Ona meydan okuyarak istediğiniz şeyi getirmek benim elimde değil. Hüküm ancak ve ancak Allah'ın. Gerçeği anlatıyor. O, en iyi ayırandır.”

​

Türkçesi bozuk bu çeviriden bile açıkça anlaşılmaktadır ki hükmün sadece Allah’a ait olması, müşriklerin “Bizi tehdit edip durduğun azabı getir de görelim!" şeklindeki meydan okumaları karşısında Hz. Peygamber’e, “Ben bu konuda yetki ve tasarruf sahibi değilim. Azap hükmünü verecek olan yegâne otorite Allah’tır." demesi tembihlenmiştir.

​

“Hüküm ancak Allah’ındır.” ifadesinin geçtiği diğer iki ayete gelince, bunların birinde (Yûsuf 12/40) şirkin bâtıl/temelsiz bir inanç olduğu, ulûhiyetin Allah’a has kılınması gerektiği belirtilmiş ve bahis konusu ifade, hapisteki arkadaşlarına tevhid inancını anlatan Hz. Yûsuf’un sözü olarak aktarılmış; diğer ayette (Yûsuf 12/67) ise ‘Tedbir İlahî takdiri değiştirmez." şeklindeki inancına Hz. Yakub'un sözü olarak nakledilmiştir.

​

Bir an için söz konusu ifadedeki “hüküm" kavramının teşri ile ilgili olduğu kabul edilse bile, üç ayetten hiçbiri “Allah dinî ahkâmın tümünü Kur’an’da vazetmiştir." gibi bir iddiaya hak etmez.

​

Modernizmin ve Protestanlığın Etkileri

Son olarak bir tespitte daha bulunabilir ve bu bağlamda modern dönemdeki Kur’ancılık söyleminin, Batıda reformasyonla başlayıp Aydınlanma'yla devam eden çağın din anlayışına benzediği söylenebilir. Zira reformasyonla birlikte Batıda Katolik geleneği bir kenara bırakmak ve bu geleneğin Kutsal Kitap üzerindeki egemenliğinden kurtulmak gerektiği düşüncesi güç kazanmış ve buna paralel olarak Protestanlıkta Sola Scriplura (sadece Kutsal Kitap) ilkesi benimsenmiştir. Bu süreçte Kilise ve gelenek yerine Kutsal Kitap tek otorite ve kurtuluş kaynağı olarak görülmüş; ayrıca Kutsal Kitabın, bütün bilgileri içerdiği ve bu bilgilerin sıradan insanlar tarafından bile kolaylıkla anlaşılabilir nitelikte olduğu düşüncesine binaen ilave kaynaklara ihtiyaç bulunmadığı kabul edilmiştir. Gelenek karşıtı bu yaklaşıma göre Kutsal Kitaba beşeri yorumlarla ilavede bulunmak kesinlikle yanlıştır. Kutsal Kitap her bakımdan yeterli ve mükemmel olduğu için, hiçbir beşerî katkıya ihtiyacı yoktur. İnsanı bağlayan tek bilgi, Kutsal Kitaptaki bilgi olmalıdır.

​

Kur’an İslâmî ve Kur’ancılık söylemiyle Protestanlık sırasındaki benzerlik noktasında üç temel husustan söz edilebilir:

1. Kitap merkezli bir din tasavvuru.

2. Kitabın yorumlanmasında aklı esas almak suretiyle önceki otoritelerden bağımsızlaşma talebi,

3. İkinci hususa bağlı olarak her bir ferdin Kutsal Kitabı anlama ve bu şekilde bireysel okuma hakkını savunma.

 

Protestanlık, kendine özgü yaklaşımıyla Hıristiyanlığın modern dünyaya entegre edilmesine ve genel olarak sekülerleşmeye katkısı açısından da önemlidir. Katolikliğin şekilciliğini, ritüel kurallarını ve seremonilerini, kurtuluş için Kilise kurumunun önemini protesto eden çevreler, inancı/ niyeti, şekilden ziyade dinin özünü ön plana çıkarmışlar, bu anlamda dinin bir inanç ve ahlak manzumesi olması gerektiğini savunmuşlar, çeşitli teolojik yorumlarıyla da din-dünya ayırımının, sekülerleşmenin önünü açacak yaklaşımlar getirmişlerdir. Protestanlar, ameli anlayışa karşı itikadı/niyeti önceleyen bir yaklaşımı benimsemişlerdir.

​

Kur’an İslâmî ve Kur’ancılık söylemini benimseyen herkesin bütün bu açılardan Protestanlığa benzeyip benzemediği tartışılabilir. Bu söylemi savunanlar arasında, temelde öze dönüşçü, saf dini arayan ve İslam toplumlarında Kur’an’ın ihmal edilmesine tepki gösteren samimi bir şekilde dindarlaşma arayışında olanlar şüphesiz vardır. Ancak farklı coğrafyalarda bilhassa Kur’an İslâmî söylemini savunanların neticede modern dünyada daha kabul edilebilir bir din tasavvuru geliştirmeye çalıştıkları da açık bir gerçektir. Kur an İslâmî söyleminin savunucuları arasında din özgürlüğü şeklinde yorumlanan laisizmi açıkça savunanlar bulunduğu gibi, bunu açıkça telaffuz etmemekle birlikte yorumlarının kaçınılmaz sonuçlarıyla aynı fikre dolaylı olarak işaret edenler de vardır. Her ne kadar Kur’ancılık söylemini savunan bazı kimseler (mesela Yaşar Nuri Öztürk) dinde reformculuk ve Protestanlıkla kendi düşünceleri arasına mesafe koymak isteseler de ulus-devlet ve Türk İslâmî gibi projeler bağlamında siyasî/ideolojik gerekçelerle bu söyleme sahip çıkanlar açısından Protestanlık tecrübesinden istifade arzusu açıktır.

​

Kur’an’ın Anlaşılmasında Sünnetin Önemi

“Kur’an en doğru şekliyle sahabe tarafından anlaşılmıştır” hükmünün altını çizmek gerekir. Kur’an’ın aslında ne dediğini ve kime ne söylediğini en iyi anlayıp kavrayanlar, vahyin nüzulüne bizzat şahit olmanın ve Hz. Peygamber in yanında bulunmanın avantajına da sahip olan sahabîlerdir. Başta sahabe nesli olmak üzere tüm Müslümanlar, Kur’an hitabına Hz. Peygamber sayesinde muhatap oldukları gibi Müslümanlığın pratikte neye tekabül ettiğini de yine onun sayesinde öğrenme imkânı buldular.

​

Kur’ancı söylem Müslümanca bir hayatı metinden üretmeyi önerir. Daha açıkçası, bu söylemin en temel iddiasına göre İslam ve Müslümanlık en saf ve en sahih biçimiyle Kur’an metninden üretilmelidir. Kur’an’ı bir metin, dolayısıyla epistemik bir nesne olarak görmesinden dolayı, en başından sıkıntılı gözüken bu iddia kesinlikle isabetsizdir. Çünkü hayat, hele hele Müslümanca bir hayat, mana ve mesajı bir tür anlam arkeolojisi veya lafzın altını kazıma yöntemiyle keşfedilmesi gereken bir metin olarak algılanan Kur an'dan üretilemez. Diğer bir deyişle, sözüm ona sahih ve sağlıklı Kur’an okumalarıyla daha güzel bir Müslümanlık yaşanmaz, yaşanamaz. Çünkü Müslümanlık denen pratik tecrübe, vahyin nüzul süreci tamamlandıktan sonra tarihin hiçbir uğrağında salt kitaptan/metinden üretilmedi; bilakis yaşayan sünnet ve gelenek sayesinde tabii bir hâl olarak öğrenildi.

​

Evet, Hz. Peygamber’in zamanında İslâmî hayat Kur’an’dan üretilmişti; ancak Kuran o vasatta bir metin değil, Hz. Peygamber'in dilinden sadır olan ve aynı zamanda onun söz ve davranışlarıyla somutlaşan bir keyfiyete sahipti. İlk nesil Müslümanlar İslâmî hayatı Hz. Peygamber’in rehberliğinde bizzat ondan görerek öğrendiler ve kendilerinden sonraki nesillere de bir bilgi konusu olarak değil, fiilî bir tecrübe, yaşanan bir gerçeklik olarak intikal ettirdiler. Kaldı ki ilk nesil Müslümanlar, iman ve teslimiyeti de Kur’an’ın dil, üslup ve nazım-mana bütünlüğündeki ihtişama duydukları hayranlıktan öte, Hz. Peygamber’in şahsında gördükleri mükemmel örneklikten dolayı tercih eltiler.

​

Bugünkü sorun da temelde Kur’an'ı bilmemek ve anlamamaktan öte zaten bilinen ve anlaşılan değerleri hayata katmayı göze alıp alamamakla ilgilidir.

​

Sonuç olarak, İslam'ı anlamak ve Müslümanca yaşamak için, Kur’an’ı bir bilgi nesnesi gibi okuyup incelemekten -ki bunun akademik veya entelektüel bir uğraştan fazla bir şey ifade etmediği açıktır- yahut bizzat Kur'an’la ilişki kurmaya çalışmaktan ziyade, on beş asırdır zaten kurulu olan bir ilişkiye katılmak, yani her bir Müslümanın yaşayan sünnet sayesinde hazır/verili olarak bulduğu temel İslâmî değerleri hayata aktarmak gerekir. Bunun aksi bir söylem, Sünnete rağmen Kur'an’ı daha iyi anlamaya çalışmak gibi bir iddiada bulunmak anlamına gelir ki böyle bir iddianın hem köksüz ve temelsiz hem de çok cüretkâr olduğu aşikârdır.

​

Desteksiz Yorumlara Kapı Açılması

İşte bu köklü gelenek ve tarihî tecrübe bütünüyle yok sayılıp salt Kur’an metniyle baş başa kalınınca ona her şeyi söyletmek, dolayısıyla onu anlam ve yorum düzeyinde tahrif etmek pekâlâ mümkün olmaktadır. Bu tür tahrifin en çarpıcı örneklerinden biri Y. Nuri Öztürk’ün Müddessir 74/26. ayette cehennem veya cehennemdeki korkunç ateş anlamında kullanılan “sekaf” kelimesine ilişkin şu izahıdır.

Kur’an'ı rasgele insan sözü sayan inatçılann gerçeği görmeleri için itildikleri Sekar, bilgisayardır. Elektrik enerjisi ile çalışır. Ortada hiçbir şeyi görünür hâlde bırakmaz takat hiçbir şeyi de kapsamamazlık etmez.

​

Belli ki bu ibretlik yorumun sahibi için, nazil olduğu dönemde Kur’an’ın kime ne söylediği, nüzul döneminde Kur’an’dan ne anlaşıldığı hiç önemli değildir. Onun için önemli olan, Kur’an’ın ne anlattığı değil, kendisinin Kur’an’dan ne anladığı ya da ne anlamak istediğidir. Kur’ancı söylemde bilinçli olarak göz ardı edilen gerçek, ilahı kelamın anlam ve yorumuna ilişkin bilginin çok büyük ölçüde tarih ve gelenek sayesinde tedarik edildiğidir. Çünkü Kur’an’daki ayetlerin ekseriyetinin geçmişten günümüze aynı şekilde anlaşılmasını mümkün kılan şey, sürekliliği temsil eden geleneğin oluşturduğu bağlamlardır. Diğer bir deyişle, Kur'an’ın lafzının yanı sıra manasının da muhafaza edilebilmesini, dolayısıyla bir Kur'an pasajına zaman ve mekân farkına rağmen aynı mananın verilebilmesini temin eden unsur, mananın metinde/lafızda mündemiç oluşundan ziyade, taşıyıcılığını geleneğin yaptığı tarihsel bağlamlara sahip oluşumuzdur.

 

Bize öyle geliyor ki Kur’an’ın dinde yegâne ve yeterli kaynak olduğu söylemi, en iyimser nitelendirmeyle sağlam bilgi ve donanım eksikliğinin ürünüdür, şayet değilse Sünnet ve gelenek konusunda takıntılı bir ruh ve zihin hâlinin tezahürüdür. 

​

İlkesizlik ve Tutarsızlık

Bütün bunlar bir yana, Kur’ancı söylemin dinî ahkâmı salt Kur'an metninden istinbat ettiği iddiası da tartışmaya açıktır. Zira namazın rekâtları, zekâtta nisap miktarları gibi birçok konu ve kavram Kur’an’da yer almamaktadır. Oysa kimi Kur’ancı çevreler bütün bu tür konularla ilgili hükümleri Kur’an’dan ürettiklerini söylemektedir. Peki, o hâlde namazın rekâtlı, zekâtın nisaplı oluşuna dair bilginin kaynağı nedir? Hiç kuşku yok ki bu kaynak, Sünnet ya da daha genel bir ifadeyle dinî gelenektir. Yani sözü edilen meseleler gelenek yoluyla öğrenilmektedir. Hâl böyleyken Kur'ancılar bu gerçeği bir anlamda yok sayarak doğrudan Kur’an’a başvurmakta ve dinî ahkâmı bütün tümelleri ve tikelleriyle güya tek kaynaktan istihraç etmektedir. Oysa gerçekte yapılan iş, gelenekten aktarma yoluyla öğrenilen dini ahkâma ve kavramlara kimi zaman aşın yorumlarla Kur’an’dan bir referans uyarlamaya çalışmaktan başka bir şey değildir.

​

Kur’ancı söylemin en temel problemlerinden biri de ilkesizlik, prensipsizliktir. Bunun en somut örneği, bir yandan Sünnet, hadis ve hadisle meşguliyeti çok kere aşağılayıcı bir dil ve üslupla eleştirmek, diğer yandan da hadis ve rivayet malzemesini yeri geldiğinde kendi iddiasına mesnet göstermektir.

​

Kur'ancılık söyleminde dikkati çeken bir diğer ilkesizlik ve tutarsızlık, Kur’an'daki bazı kelime ve kavramlara son derece keyfi ve gelişigüzel anlam takdirlerinde kendini gösterir. Bununla ilgili en çarpıcı örneklerden biri yine Y. Nuri Öztürk’ün, “Hâl böyle iken Allah'tan ve onun ayetlerinden sonra hangi hadise iman ediyorlar." şeklinde çevirdiği Câsiye 45/6. ayetteki "hadîs (söz) kelimesine ilişkin şu yorumudur:

Buradaki hadis kelimesini söz anlamında tercüme edip ayetlerdeki açık mucizeyi anlam kaydırmasıyla örtmeye çalışmak günahtır. 6. ayet, açık bir biçimde Allah’a ve onun ayetlerine karşılık hadise inanmaktan söz etmektedir. Böyle olduğu içindir ki bu günahı işleyenler öz rablerinin ayetlerine nankörlükle suçlanmış ve onların uydurma hadisleri rehber edinmelerine karşılık 11. ayette: “Hidayet rehberi işte bu Kur’an'dır.” buyurularak ilahi espri iyice pekiştirilmiştir.

​

Kur’ancılık söylemine bu denli keyfî yorum imkânı sunan faktör, daha önce de ifade edildiği gibi, Kur'an’ı kendi tarihinden yalıtarak okumak gerektiği düşüncesidir. Bu düşünce her mümine Kur’an’ı “şimdi, burada" nazil olmuş gibi okumayı telkin eder. Ancak böyle bir okuma biçimi, Kur’an’ı anlam ve yorum tahrifinin hemen her varyantına açık hâle getirir. Kaldı ki birçok ayet tarihsel bağlamından koparıldığı takdirde birbiriyle taban tahtına zıt iki fikre onay verecek şekilde anlamlandırılabilir. Hâl böyleyken, salt Kur'an’a dönmek ve dinî ahkâmın kaynağını Kur’an'la sınırlandırmak gerektiğinden söz etmek, bir bakıma herkesin kendi perspektifine, arzu ve isteğine uygun Kur’an içerikleri üretmesine cevaz vermekten başka bir şey olmasa gerektir.

​

Kur’an İslam’ı

Kur'ancı söylemin temel sorunlarından ve sakıncalarından biri ve belki de birincisi, modern zamanların algı ve ihtiyaçlarını karşılayacak çağdaş Kur’an(lar) üretmek ve bu üretimi dinî bir görev addetmektir.

​

Bu anlayışa göre Kur'an'da geçen “Rûm" (Bizans) kelimesi, basit bir delalet oyunuyla “Amerika”ya dönüştürüldüğünde Kur’an güya bu çağ hakkında konuşmuş, dolayısıyla asrın idrakine sunulmuş olur. Hâlbuki gerçekte bu tür bir yorum manipülasyonuyla Kur’an ve İslam’ı modern çağın idrakine sunmaktan öte, çağdaş ihtiyaçlar uyarınca yepyeni bir Kur’an üretilmiş olur. Diğer bir deyişle, doğrudan doğruya Kurandan ilham almak ve çağın idrakine İslam’ı sunmak adına son derece özgür ve aynı zamanda denetimsiz bir yorum yordamıyla Kur’an hiç konuşmadığı konularda konuşturulmuş, konuştuğu konularda ise susturulmuş olur.

​

Bugün Kur’an metninden Müslümanca bir hayat üretmek hem imkânsız hem de beyhude bir uğraştır. Çünkü Müslümanca hayatın en güzeli ve en mükemmeli Hz. Peygamber’in örnekliğinde bir kez üretilmiş ve bu hayat başta sahabe nesli olmak üzere diğer bütün Müslüman nesiller vasıtasıyla günümüze kadar büyük gelenek İçerisinde yaşayan sünnet olarak gelmiştir. Aslında bu gerçeğe bu topraklarda yaşayan her Müslümanın Müslümanlık tecrübesi de tanıklık etmektedir. Zira bu topraklarda yaşayan hemen hiçbir Müslüman, sözgelimi yalan, gıybet ve hasedin birer rezilet, buna mukabil adalet ve hakkaniyet gibi hasletlerin ise birer fazilet olduğunu klasik bir tefsir kitabından değil, en başta kendi aile çevresinde fiilen yaşanan İslami tecrübeden son derece doğal bir şekilde öğrendi. Keza bu topraklarda yaşayan Müslümanların kahir ekseriyeti imana müteallik hususları klasik kelam ve akaid kitaplarından değil, içine doğduğu dünyanın dinî atmosferinden, belki de hiçbir zihinsel emek harcamadan öğrendi.

​

Kaldı ki eğer Kur an metninden sözüm ona en saf ve son hâliyle Müslümanca bir hayat üretmek mümkün olsaydı, yazınsal ve görsel basındaki bunca dinî yayın, bunca vaaz ve irşad faaliyeti dikkate alındığında hemen herkesin tabir caizse tasavvufi anlamda veliliğe aday bir dini ahlakî şahsiyet sahibi olması gerekirdi. Ama gel gör ki Müslümanlar şu son asırda, geçmişteki diğer bütün asırlara nispetle çok daha fazla salt Kur'an ve meal okudular, ama -en azından bize göre- daha iyi bir Müslümanlık performansı ortaya koyamadılar.

​

Pratik tecrübe daha çok Kur'an meali okumakla daha İslâmî bir anlayışa ve hayat tarzına kavuştuğumuz yönünde bir söz söylemeyi mümkün kılmadığına göre bir kez daha belirtmek gerekir ki Kur'an metninden Müslümanca bir hayat üretmeye çalışmak beyhude ve lüzumsuz bir uğraştır. Evet, lüzumsuzdur; hatta Hz. Peygamberin örnekliğine (Sünnet) rağmen Müslümanlığı Kur’an’dan üretmeyi salık vermek aynı zamanda büyük bir cüretkârlıktır.

​

Bu arada şunu da belirtmek gerekir ki Kur’an metni Hz. Ali’nin dediği gibi suskundur; onu insanlar konuşturur. Nitekim tarih boyunca herkes onu dilediği gibi konuşturmuş ve bunun neticesinde hiçbir mezhep kendi görüşüne Kur'an'dan delil bulma hususunda sıkıntı çekmemiştir.

​