​

Bu arada zengin Rumlar, çocuklarını yüksek eğitim kurumlarına gönderiyorlardı. Bu genç adamlar doktor, tüccar ya da öğret men olarak geri döndüklerinde başkalarına örnek oldular ve onları da harekete geçirdiler. Bunlar ateşli bir özgürlük tutkusu ve özlemi içindeydiler ve yabancı idareye karşı köklü bir hoşgörüsüzlükleri vardı. Bugünkü hareket elli yıl daha sürdüğü takdirde son derece önemli ve menfaat çatışmasını içerecek bir siyasal sorun baş gösterecek ve çözüm bulunmasını gerektirecektir. Gerçekten de Anadolu'ya göç eden Rumların bu başarısı, yaklaşık 35 yıl sonra Atina'nın saldırıya geçmesi ve 1919-1922 yılları arasındaki kanlı Türk-Yunan Savaşı ile sonuçlandı[13].

​

[14]

Rum Göçü

I. Dünya Savaşı öncesinde Yunanlıların Makedonya ve Adalardaki Türkleri göçe zorlama girişimlerine İttihat Terakki de Osmanlı içindeki Rumları göçe zorlama politikasıyla karşılık verdi. Talat Paşa’nın “Hıyaneti görülen unsurlardan memleketi temizleme meselesi” olarak zikrettiği Rum göçünü Halil Menteşe anılarında şöyle anlatıyor: “Sıra Trakya’daki Rumlara gelmişti. Fakat bu ihtiyat isteyen bir işti. Zira yeni bir harbi doğurabilirdi… Valiler ve diğer memurin resme işe müdahale eder görünmeyecek. Cemiyet’in [İttihat ve Terakki] teşkilatı işi idare edecek… yalnız Rumlar ürkütülecek, bu talimat dahilinde hareket başladı. Balkan Harbindeki hıyanetleri sebebiyle maneviyatları bozulmuş olan Rum halkı ayaklandı. 100.000’e yakın Rum kimsenin burnu kanamaksızın Yunanistan’a çekip gittiler. Bundan sonra aynı tarzda İzmir civarında teşebbüs ele alındı. Urla ve Çeşme’de hicret başladı. Bergama, Dikili ve Menemen Rumları da ayaklandı. Bu defa Venizelos protestoda bulundu. Babıâli bu işte hükümetin bir müdahalesi olmadığı, Balkan Harbi’nin tepkisi olarak halkın maneviyatının bozulduğu ve kendi arzularıyla hicret etmekte olduklarını ileri sürdü… İzmir civarından 200.000’e yakın Rum Yunanistan’a gitti”[15]. 

Yunanistan savaşı göze alamayınca ve Makedonya’da yaptığı mezalim, Rumluk siyaseti aleyhinde bir biçim alınca Osmanlı ile anlaşma yoluna gitmek istemiştir. Sonuçta Yunan Başvekili Venizelos 1914 tarihli bir mektupla Aydın Vilayetindeki köylü Rum halkı ile Yunan Makedonyası Türklerinin mübadelesini kabul ettiğini belirten bir mektup yazmıştır. I. Dünya savaşının çıkmasıyla mesele ortada kaldı[16].

Bu dönemde Yunanistan’a giden mülteci durumundaki Rumların sayısı 270.000’i bulmuştur. [17]

15 Mayıs 1919’dan itibaren Batı Anadolu’nun Yunanlılar tarafından işgali yeni bir mülteci sorununu gündeme getirdi. Yunan kuvvetleri işgal ettiği şehirlerde Türk güvenlik kuvvetlerinin ve sivil halkın elindeki silâhları toplayarak Türk toplumunu yerli gayrimüslimlere karşı savunmasız bir duruma düşürüyordu. Toplanan silâhlar Yunan ordusundan temin edilenlerle birlikte Hıristiyanlara veriliyordu. Ardından subay, memur, imam gibi toplumun kanaat önderleri sudan sebeplerle hapsedilir, sürülür veya öldürüldü. Amaç, Türk toplumunu işgallere karşı örgütleme yeteneğine teorik olarak sahip olduğuna inanılan potansiyel lider adaylarını yok etmekti. Kırsal alandaki Yunan ilerleyişinde ise Rum ve Ermeni çeteleri Türk yerleşim birimlerine baskın yapmak görevini üstlenmişlerdi. Yunan işgal sahasında yaklaşık 640 bin Müslüman ölmüş, kabaca 860 bin Türk savaşı canlı atlatabilmişti[18].

İlk örgütlü Rum göçü 9 Eylül 1922’de İzmir’in geri alınmasıyla başlamıştı. Bir Türk uçağının şehrin üzerinden uçarak attığı bildirilerde, Yunan askerleri ve Rumların en geç bir ay içinde şehri terk etmeleri istenmişti. 8 Ekime kadar olan bir aylık sürede 300.000 Rum göç etmiştir. Mudanya mütarekesinden sonra da Trakya ve İstanbul’dan 60.000 Rum göç etmiştir. Kurtuluş savaşı bitiminde, Batı Anadolu ve Marmara şehirlerinden ve sonra da Karadeniz ve Doğu Trakya’dan, 1922 yılının sonuna kadar 1.000.000 civarında Rum’un ülkeyi terk etti. 1923 yazı ortalarına kadar Yunanistan’a ulaşan mültecilerin sayısı 1.150.000 kişiye ulaşmıştı[19]. 1912-1922 yılları arasında çoğu Karadeniz Bölgesi’nden ya da Batı Anadolu’dan olmak üzere 300.000 kadar Rum açlık, hastalık ve cinayet sonunda ölüm telefatında uğradı[20].

1926 Yunanistan Nüfus Sayımına göre, Anadolu’dan 626.954, Doğu Karadeniz’den 182.169, İstanbul’dan 38.458 ve Doğu Trakya’dan 256.635 kişi olmak üzere toplam 1.104.216 kişi Yunanistan’a göç etmiştir. Ancak bunların ne kadarının I. Dünya Savaşı ve ne kadarının daha sonra göç ettiği tam manasıyla bilinmemektedir. Ancak Lozan Antlaşması esnasında imzalan “Rum ve Türk Ahalinin Mübadelesi” protokolü dahilinde 186.189 Rum’un Yunanistan’a göç ettiği bilinmektedir. Anlaşma öncesindekiler de dahil edildiğinde Yunanistan, 1.200.000 civarında Rum muhaciri iskan ve iaşe meselesiyle uğraşmıştır. 1912-1922 yılları arasında çoğu Karadeniz Bölgesi’nden ya da Batı Anadolu’dan olmak üzere 300.000 Rum açlık, hastalık ve cinayetler sonunda öldü.[21]