93 Rus Harbi ve Göç

Bugünkü, Bulgaristan, Trakya ve Makedonya Osmanlı devletinin kök saldığı yerlerdir. Burada yaşayan Müslüman halkın ezici çoğunluğu Türkmen ve Yörük idi yani Oğuz Türklerine mensuptu. Rumeli “Türk” halkının önemli bir kısmı İslamiyet’i kabul eden yerli halklardan (Sırp, Hırvat, Rum, Boşnak, Bulgar, Ulah v.s) oluşmuş olup, birçoğu eski dillerini konuşmaya devam etmiştir.  Rumeli Müslümanlarının 1877-78 ve 1912-13’te 1 milyonu öldürülmüş, 2 milyondan fazlası da göçe mecbur edilmişlerdir[1].

93 Savaşı başlayınca Türk askeri makamları daha iyi savunma yapabilmek adına Tuna’ya kadar çekildiler ve sivil halka da Tuna’nın güneyine çekilmeyi tavsiye ettiler. Bu tavsiyeye Müslümanlar riayet ederken Bulgarlar uymadı. Osmanlı kuvvetlerinin başarılı olamaması sonucu 27 Haziran 1877’de Tuna’yı geçen Ruslar kısa sürede Balkanlar’a ulaştı[2].

[3]

Ruslar işgal ettikleri sahada Bulgar idaresini kurmayı planlamışlardı ama sahada yaşayan Bulgar nüfus azınlıktaydı. Büyük Bulgaristan’ın kurulmak istendiği sahada yaşayan halkın %42’si Bulgar, %40’ı Müslümandı Türk nüfusu yok etme yöntemi uygulamaya karar verildi ve daha savaşın başında uygulamaya kondu. Türk halkı silahsızlandırıldı. Bulgarlar silahlandırıldı. Bulgar, Rus ve Kozaklar müştereken kitle imha harekâtı başlattılar. Türkler göç yollarında da Rus askerlerinin, Bulgar çetelerinin ve Kozak süvarilerinin planlı veya plansız saldırılarına maruz kaldılar. Saldırıdan kurtulmayı başaranlar soğuk ve açlıktan telef oldu. Savaş esnasında Balkanlarda katliam, açlık ve hastalıktan 500 bin Türk öldü. Bu durumdan kurtulmayı başarabilen kılıç artığı 1.200.000’i aşkın Türk can korkusuyla göç etmek mecburiyetinde kaldı[4].

Savaş döneminde Türk nüfus Şumnu, Rusçuk, Silistre ve Rodoplar’da varlığını korudu. Zira bu sahaya Rus askeri girememişti. Bunun dışında Rus askerinin işgal ettiği sahadaki Türk unsur hemen tamamen yok oldu. Hastalık veya katliamdan kurtulmayı başarabilenler can havliyle yollara düşerek Şumnu, Makedonya, Batı Trakya, Rodoplar ve İstanbul’a yığılmıştı. Savaş sonrası ocaklarına dönmesi beklenilen göçmenler mümkün mertebe Rumeli topraklarında yerleştirilmeye çalışıldı. Buralarda yerleştirilemeyenler zorunlu olarak Anadolu’daki vilayetlere sevk edildiler[5].

Osmanlı İmparatorluğunun Tuna eyaleti, Bulgarca konuşan nüfusun önemli bir bölümünü içine alıyordu. Rodop Dağlarında yaşayan Bulgarların büyük bölümü 15. ve 16. yüzyıllarda İslamiyet'i kabul etmişlerdi, ama ana dillerini konuşmayı sürdürüyorlardı. Pomaklar olarak biliniyor ve Osmanlılar tarafından Müslüman topluluğun bir parçası olarak görülüyorlardı.  Bulgaristan'ın bağımsızlığını ve Pomakların yaşadığı bölgelerin çoğunu kazanmasından sonra Pomaklar, "Bulgar" olarak değerlendirildiler ve geniş çaplı bir Bulgarlaştırma -kimi zaman Hıristiyanlaştırma- sürecinden geçtiler.

Savaştan sonra Balkan topraklarının %70’inin Rusların kontrolüne geçmesi devletlerarası dengeyi altüst etmişti. Batılı devletler devletlerarası dengeyi gözetecek bir harita çizmek üzere Berlin Kongresi toplandı. Berlin Antlaşması ile sözde Osmanlı Devleti’ne bağlı Bulgaristan Emareti kuruldu ve Türklere azınlık statüsü verildi. Savaş esnasında gerçekleştirilen katliamlara ve göçlere rağmen yeni idarenin hâkimiyeti altında büyük bir Türk nüfusu bulunmaktaydı[6]. Bulgar nüfusuyla ilgili güvenilir bilgi, bizzat Bulgar hükümeti tarafından 1888 yılında, yani özerkliğin kazanılmasından on yıl sonra yapılan resmi bir sayımla elde edildi. Sayım sonuçlarına göre Bulgaristan'ın kendi nüfusu 2.193.434 iken, Doğu Rumeli'nin nüfusu 960.941 idi (bunlar özellikle Osmanlı yönetimindeki Edirne, Selanik, Manastır ve Kosova vilayetlerine dağılmışlardı) ve toplam sayı 3.154.375 olarak çıkıyordu. Bunlar arasında Türkçe konuşan Müslümanların sayısı 607.372 idi; ayrıca Bulgarca konuşan en az 200 bin Müslüman vardı. Böylelikle 1888 yılında Bulgaristan'ın kendi topraklarında ve Doğu Rumeli'deki etnik Bulgarların toplam sayısının 2 milyon 130 bin olduğu gösterilmiştir. Bu rakamlar, Osmanlı rakamlarına dayanan daha önceki tahminlerle uyumludur[7].

​

​

[8]

Kurulduktan sonra bu nüfusu yok etmek için dünya kamuoyuna rağmen açıktan kitle imha siyasetini sürdüremeyen Bulgaristan, Türk toplumunu Türkiye’ye göçürmek suretiyle yok etmeyi plânladı. Uygulanan politika neticesinde Türk nüfusunun payı %40’lardan % 9,1’e kadar geriledi ama tamamen yok edilemedi. Bulgar istatistiklerine göre 1885’te Bulgaristan Emareti ve Şarki Rumeli’deki Müslüman nüfusun toplamı 802.597’dir. Bu da toplam nüfusun %26.91’ini oluşturmaktadır. 1910’da bu oran %13.18’e kadar geriledi. İleriki yıllarda %10’un altına inecektir[9].

93 Harbi’nin bir diğer cephesi de Kafkaslar ve Doğu Anadolu topraklarıdır. Berlin Antlaşması’yla Erzurum ve Trabzon vilâyetlerinde 700 bin kişinin meskûn olduğu 36.000 km2 genişliğindeki araziyi de Ruslara terk etti. İşgal sonrası Kars sancağına katılan Oltu ve Ardahan’la birlikte bölgenin savaş öncesi yaklaşık 78 bin olan nüfusu Rus iskân siyaseti sonucu 1897’de 292 bine çıktı. Bu nüfus artışına rağmen Türk nüfusu azaldı. Bu göç hareketi sonucu Rusların eline geçen bölgenin nüfus yapısı büyük oranda değişti. Rusların eline geçen Sohum ve Batum ile çevresinden Anadolu’ya yaklaşık olarak 120 bin göçmen geldi[10].

Resmî istatistiklere göre 1877-1891 tarihleri arasında Sohum göçmenleri hariç 700 binden fazla göçmen Rumeli’den Anadolu’ya sevk edilirken Kuban, Kırım, Kafkasya, Batum, Sohum ve Kars civarından Anadolu’ya en az 300 bin göçmen geldi. Bir başka söyleyişle Türk vilâyetlerinde bir milyondan fazla göçmen iskân edildi[11].

Boşnak Göçü

Hırvatistan, Sırbistan ve Karadağ arasında 51.129 km2 genişliğindeki bir toprak parçası üzerinde bulunan Bosna vilâyeti Osmanlı idaresinin son nüfusu bir milyonu biraz aşmaktaydı. Bu nüfus aynı kökenden gelmesine rağmen mezhep, din ve kültür farklılıkları yönünden Ortodoks Sırp, Katolik Hırvat ve Müslüman Boşnak olmak üzere üç gruba ayrılmaktaydı. Bu grupların nüfus itibarıyla birbirine olan oranı yıllara göre değişiklik arz eder. Türk hâkimiyeti döneminde Bosna-Hersek nüfusunun %70’i Müslüman, %30’u Hıristiyandı[12].

Bosna-Hersek, 17. yüzyılın sonlarından itibaren Türk hâkimiyetinden çıkan topraklarda yaşayan Müslümanların sığınağı olmuştu. 1687 sonrası Lika Slâvonya, Voyvodina ve Srem’in batısındaki Müslümanlar kitle halinde Bosna’ya çekilirken doğudakiler ise Sırbistan’a ve daha güneye göç ettiler. Geride kalanların bir bölümü Katolik oldu. 1804 isyanı ve sonrasında Sırpların baskı ve zulmüne dayanamayan Müslüman ahalinin bir kısmı Kosova, Makedonya, Tuna ve Anadolu’ya iltica ederken bir kısmı da Bosna’ya sığındı. Çetniklerin katliamından kurtulmayı başaran Karadağlı Müslümanlar da Bosna’ya göç ettiler[13].

Doksanüç Savaşı’ndan sonra imzalanan Berlin Antlaşması ile Bosna-Hersek’in idaresi Avusturya’ya bırakıldı. 1878’de Avusturya işgale başladı. 1882-1900 tarihleri arasında Bosna-Hersek’ten Türk hâkimiyetindeki topraklara 120 bini aşkın göçmen geldi. Bu göçmenlerin yaklaşık yarısı ileriki tarihlerde ülkelerine geri döndü. Buna göre, söz konusu tarihler arasındaki gerçek göçmen sayısı 60 bin civarındadır. 1900 sonrası nüfus hareketi oldukça yavaşladı[14].

Boşnakların göç ettikleri yerlerin başında Yenipazar sancağı gelir. Sancak toprakları Sırbistan, Karadağ ve Bosna-Hersek göçmenlerinin sığınağı oldu. Kosova, İşkodra ve Makedonya topraklarında da binlerce Boşnak göçmeni birikmişti. Rumeli topraklarında yerleştirilemeyenler deniz ve kara yolu ile İstanbul’a geliyordu. Anadolu’ya sevk edilen göçmenler daha ziyade Karahisar, Eskişehir, Adapazarı, Biga, İzmit, Ankara ve Anadolu demiryolları güzergâhına yerleştirildi[15].

Osmanlı İmparatorluğu Dağılırken Müslüman Nüfusun Göçü