Mimari 15 yy | osmanlilar

Bu dönem mimarlığını tanımlayabilmek için Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un fethinden sonra kentte başlattığı büyük imar faaliyetini incelemek gerekir. Fetih sonrası Osmanlı Devleti’nin başta Balkanlar olmak üzere, hızla sınırlarını genişletmesi sonucu, geleneksel Osmanlı mimari üslubu geniş bir coğrafyaya yayılacaktır. Ayrıca, Osmanlı geleneğindeki Vakıf-İmaret sistemi doğrultusunda fetihte görev alan önemli asker ve devlet adamlarına verilen vakıf arazileri, onların inşa ettirdikleri yapılarla şenlenecektir. [1]

Saray

Fatih, İstanbul’u aldıktan sonra günümüzde Beyazıd Meydanı olarak bilinen yerde bir Saray inşa ettirdi. Ancak kısa süre sonra, Edirne Sarayında görülen aynı eksen üzerinde yer alan bir sarayı ise Sarayburnunda, bir bölümü eski Bizans Sarayının da üstüne gelen bölgede inşa ettirdi. [2] 1474-1479 yılları arasında inşasına başlanan Topkapı Sarayı(eski adıyla Saray-ı Cedid), 19. yüzyıla kadar her dönemde farklı birimlerin eklenmesi ile büyüyerek farklı dönem özellikleri sergileyen büyük bir kompleks halini almıştır. [3]

[4] [5]

Topkapı Sarayı dışında erken dönem saraylarından günümüze sağlam ulaşabilen örnek yoktur. Edirne’de II. Murad devrinde inşasına başlanan Edirne Sarayı Fatih ve sonrasındaki padişahların ekledikleri yapılarla genişletilerek büyütülmüş. Edirne sarayından günümüze; Adalet Kasrı, Fatih devrinde inşa edilen Cihannüma Kasrı’nın harabeleri ile bir hamam ve mutfak ulaşmıştır. [6]

Cami ve Külliyeler

Bu dönem, “büyük külliyeler dönemi” olarak tanımlanır. [7] Fetih sonrasından itibaren hızla geliştirilerek uygulanan külliyeler, devletin gücünü ve sosyal hizmet niteliğini tanımlayan en güçlü mimari biçim olarak Osmanlı coğrafyasında yerini alacaktır.[8]

Edirne Üç Şerefeli Camii (1443-47) : II. Murad tarafından inşa ettirilen yapı klasik Osmanlı Mimarisinin öncü yapısı olarak kabul edilmektedir. Adını, üç şerefesine de ayrı merdivenle çıkılan minaresinden almaktadır.[9]

[10] [11]

Ayasofya: Camiye çevrilen Ayasofya, Topkapı Sarayı’na da yakın olduğundan, Padişahlar tarafından Cuma namazı için kullanılan önemli bir yapı olmuş, II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet’in türbeleri bu yapının yanına inşa edilmiş, daha sonra kütüphane, muvakkithane, sıbyan mektebi gibi yapılar da eklenerek bir Osmanlı külliyesine dönüşmüştür. [12]

[13] [14]

Eyüp Sultan: Kenti İslami bir devlet merkezi yapabilmek için İslami bir kutsal mekâna da gereksinim vardı. Arapların 8. ve 9. yüzyıllarda İstanbul’u kuşatmaları hatırlanmış ve bu kuşatmalar sırasında sahabelerin mezarları araştırılmıştır. Bunlar içerisinde en önemlisi Ebû Eyyûb el-Ensârî dir. Fatih’in hocası Akşemseddin tarafından bulunduğu söylenen mezarının üstüne Fatih önce bir türbe, daha sonra da yanına bir cami yaptırmıştır. Bu alan hanedan için önemli bir yer olmuş, yeni padişah olan sultanlar kılıç kuşanma merasimleri için Eyüp Sultan türbesine gitmişlerdir. [15]

[16] [17]

İstanbul Fatih Külliyesi (1463-1471): İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet’in inşa ettirdiği ilk önemli yapı grubudur. Külliyenin merkezini oluşturan cami 1471 yılında tamamlanmıştır. 1765’te depremde çok büyük hasar görmüş ve 1767-1771 yıllarında Sultan III. Mustafa tarafından yeniden inşa edilmiştir. İstanbul’un önemli tepelerinden birine ve “On İki Havari Kilisesi” üzerine inşa edilen orijinal yapının mimarı Atik Sinan’dır. Cami, 16 medrese, hastane, misafirhane, imaret, kervansaray, hamam, sıbyan mektebi, kütüphane, müvakkithane ve Fatih ile eşi Gülbahar Hatun’un türbeleri olmak üzere çok düzenli bir yerleşim planı gösterir.[18]

Kent planında önemli bir müdahale oluşturan bu külliye anıtsallığı ve yaygınlığı ile dikkat çeker. Bu düzenin en önemli yanlarından biri anıtsal selatin camisinin (padişahlar tarafından yaptırılan camilere verilen ad) külliyenin merkezinde ve İstanbul coğrafyasını oluşturan tepelerden birinin üstünde yer alması, diğer yapıların da bu coğrafyayı bozmadan eğimlerden yararlanarak yapıları adeta kademeli olarak yerleştirmesidir. Kendi içersinde bir mikro dünya oluşturan bu yapı topluluğu içinde darüşşifa ve imaret gibi kimi yapılar aynı zamanda dışarıdan gelenler tarafından da kullanılabilmekteydi. Fatih Sultan Mehmet Külliyesindeki en önemli yapılar ise medreselerdir.[19]

[20] [21]

Edirne Sultan II. Bayezid Külliyesi (1484-1488): Mimar Hayreddin tarafından 1488 de tamamlanan külliye geniş bir alanda, Tunca nehri kenarında cami, imaret, hastane, medrese, hamam, mutfak ve erzak depoları ile planlanmıştır. Yivli minarelerin yüksekliği dikkat çekicidir. Sade mermer mihrap ve geometrik bezemeli mermer minber, mermer sütunlu hünkâr mahfili dönemin kaliteli örnekleridir.[22]

[23] [24]

İstanbul Aksaray Murat Paşa Külliyesi (1471 - 1472):Tabhaneli cami, türbe, imaret, medrese, çifte hamamdan oluşan önemli bir erken dönem külliyesidir. Medresesi günümüze ulaşmamıştır. [25]

İstanbul Üsküdar Rum Mehmet Paşa Külliyesi (1471 -1472): İstanbul Mahmut Paşa Külliyesi (1472 1473), dönemin İstanbul’daki diğer önemli külliyeleridir. İnegöl İshak Paşa Külliyesi (1468) ve Afyon Gedik Ahmet Paşa Külliyesi (1472) başkent dışındaki diğer önemli külliye örnekleridir. [26]

Murat Paşa Camii[27] Rum Mehmet Paşa Camii[28]

Çemberlitaş Atik Ali Paşa Külliyesi (1496) ve Sultan Ahmet Firuz Ağa (1491) Külliyesi: Tabhaneli cami geleneğini devam ettiren bu dönemin diğer önemli yapılarıdır. [29]

Atik Ali Camii[30] Firuz Ağa Camii [31]

Beyazid Külliyesi (1501-1506):Osmanlı klasik dönem mimarisinin erken dönem eserleri arasında bir yapıdır. Mimarının kim olduğu kesin olarak bilinmez; Mimar Hayrettin, Mimar Kemaleddin veya Yakupşah bin Sultanşah tarafından yapıldığına dair görüşler vardır. Bizans devrinde Theodosius Forumu olarak adlandırılan ve şehrin en büyük meydanı olan meydanında yaptırıldı. İstanbul’da orijinalliğini koruyan en eski selatin camii olarak kabul edilir. II. Bayezid’in mezarı, caminin haziresinde bulunur. [32]

[33] [34]

Diğer Yapılar

Kentin kuşkusuz en önemli ticaret yapı topluluğu; Kapalıçarşı ve bedestenleri fetih sonrası inşasına başlanıp takip eden dönemlerde eklenen yapıları ile sürekli gelişim gösterir. [35]